Xorzmshohlar davlatining olib borgan siyosati

Xorazm yozma merosida o’zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari keng yoritilgani barcha mutaxassislarga ma’lum. Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan xalqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma manbalar orqali o’rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy yo’nalishlarini tashkil qiladi. Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar o’rta asrlar, yangi davrda yaratilgan bo’lib, ular fors, arab va turkiy tillarda yetib kelgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’qolib ketgani ham ma’lum. Shu davrlarda yozilgan manbalar 1097 yildan, ya’ni Xorazmshoh - anushteginlar davlatining tashkil topishidan to 1231 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat Xorazmshoh - anushteginlar davlati va ma’muriy boshqaruviga ahamiyat berildi. Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga bag’ishlangan adabiyotlar va tadqiqotlar mingdan ham ko’pdir. Xorazm tarixi va madaniyatining mo’g’ullar davrigacha bo’lgan davri arab va fors tilidagi manbalarda yoritilgan. Ulardan Ibn al-Asirning «Tarixi komil» asari, Shihobaddin Nasaviyning «Siyrat» va «Nafsat al-masdur» asarlari, Rashidaddin va Juvayniy, boshqa mualliflarning asarlarida Xorazm va Xorazmshohlarning davri, ular faoliyati bilan bog’liq ko’p masalalar bayon qilgan. Muhammad Xorazmshoh davrida Xorazm Yaqin Sharqdagi eng qudratli davlatga aylanadi. Uning shimoli g’arbiy va g’arbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillaridan janubi g’arbda Iroqqa qadar borar edi. Janubi sharqiy hududlari G’azna viloyatidan, shimoli sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o’tar edi. Sharqdagi bu ulkan davlatning poytaxti Urganch shahri edi. Hukmdor Muhammad Xorazmshoh esa «Iskandari soniy» deb ulug’langan. Uning saroyida 27 hukmdor va ularning vakillari doimo itoatda bo’lgan. Xorazmshohlar davlati Xitoy, Tibet, Hindiston, Yaqin Sharqdagi mamlaktlar, Rus davlati, Mo‘g‘iliston davlatlari bilan savdo-sotiq aloqalari olib borar edi. 1218- yili Chingizxonning  Muhammad Xorazmshoh  huzuriga shaxsiy vakili Uhuna boshliq 500 tuyadan ortiq elchi va savdogarlar karvoni O‘trorga kirib keldi. O‘tror hokimi Inolchiq karvonni ushlab, elchilarni qatl ettirgan.  Elchilarning o‘ldirilishi Chingizxonning  Xorazmshohlar davlatiga bostirib kirishga bahona bo‘ldi. U 200 mingga yaqin askari bilan bostirib kirdi. U daslab O‘trorni (1219), Buxoro va Samarqand (1220)ni bosib oldi. 1221-yilning qishida 50 ming kishilik mo’g’ul askarlari hujum boshlab, Urganchni qamal qiladi. Urganchliklar dushmanning harbiy kuch va zirhli qurollarining ustunligiga qaramay o’z ona shahrini mudofaa qiladilar. Urganch bosqinchilar tomonidan talon-toroj qilinadi. Shaharning bosh ihota to’g’oni buzib yuboriladi. Urganchni suv bosib vayron bo’ladi. Zabt etilgan o’lka va viloyatlarni Chingizxon hali hayotlik chog’idayoq to’rt o’g’illariga taqsimlab berdi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrni Chig’atoyga berdi. Bu xudud Jo‘ji ulusi tarkibiga kiritildi. Mo‘g‘ullarning bosqini natijasida 100 yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyo xududida xukmron bo‘lgan Anushtegin-Xorazmshohlar davlati barham topdi. Bu davrda gullab yashnagan shaxarlar vayronaga aylandi. Xorazmshohlar davrida yaratilgan yuksak madaniyat toptab tashlandi. Madaniiy taraqqiyot deyarli 100 yil to‘xtab qoldi.      Shunday qilib, biz o’zbek davlatchiligi tarixida o’chmas iz qoldirgan yana bir sulola - anushteginiylar (xorazmshohlar) haqida so’z yuritdik. Doim bo’lganidek, mazkur sulola namoyandalari ham xoh ichki siyosatda, xoh tashqi aloqalarda bo’lsin, o’zlarining bor imkoniyatlari, afzalliklarini ro’yobga chiqarish, shu mamlakatni, uning xalqini dunyoga olqishlash yo’lida sa’y-harakat qilib kelganlar. Shuning uchun ham xuddi ana shu ona yurt sharofati bilan ular tarixga Buyuk Xorazmshohlar nomila kirib abadiy qolmoqdalar.