Tilni egallash konsepsiyalari (Тилни эгаллаш концепциялари)

Tilni egallash konsepsiyalari (Тилни эгаллаш концепциялари)
Reja:
1. Tug‘ma bilimlar nazariyasi.
2. Tilni o‘zlashtirishning kognitiv nazariyasi. J.Piajening bolaning semiotik rivojlanish gipotezasi.
3. Tilni o‘zlashtirish asoslarini ijtimoiy-prognostik yo‘nalishda o‘rganish.
Nutq buzilishining ko‘pgina turlari markaziy asab sistemasining organik shikastlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular logoped va nevropatolog shifokor yoki psixonevrolog mutaxassisning hamkorlikdagi faoliyati orqali aniqlanishi mumkin. Nutq buzilishi holatlarida ruhiy faoliyatning turli xil buzilishlari kuzatilishi mumkin. Jumladan, ruhiy rivojlanishda orqada qolish, o‘zini tutishdagi qiyinchiliklar, hissiy-hayajon holatlaridagi beqarorlik, diqqat-e'tiborning sustlashuvi, xotiraning pasayishi va aqliy faoliyatdagi buzilishlar shular jumlasidandir. Nutq buzilishlarining paydo bo‘lish mexanizmlarini o‘rganish, markaziy asab tizimidagi buzilishlarni baholash, birlamchi va ikkilamchi ruhiy faoliyatdagi nuqsonlarni aniqlash psixonevrolog shifokorning vazifasiga kiradi. Psixonevrolog shifokor bolaning aqliy rivojlanish holati bo‘yicha xulosa chiqaradi, nutqdagi kamchiliklarni tibbiy jihatdan baholaydi va zarur davo choralarini tavsiya qiladi.
…
Anomal bolalarni, xususan nutqi buzilgan bolalarni ham o‘qitish va tarbiyalash nazariyasi asab tizimining tuzilishi, uning rivojlanish xususiyatlari va funksiyalari haqidagi chuqur ilmiy bilimlarga asoslanib shakllanadi.

Mashhur psixolog L.Vigotskiy nutq va fikr o‘rtasidagi aloqani fikrdan nutqqa yoki aksincha bo‘ladigan harakat jarayoni sifatida qaraydi va ushbu jarayonning quyidagi tarkibiy qismlarini ajratib ko‘rsatadi: motiv – fikr – ichki nutq – tashqi nutq. U nutqning tashqi (jismoniy, ifoda etiladigan) va semantik (ruhiy, ma'no mazmunli) jihatlarini aniq farqlaydi. Tashqi nutqda grammatik tuzilish bilan semantik jihatlar o‘zaro chambarchas bog‘lanib namoyon bo‘ladi. Ichki nutq esa semantik jihatdan tashqi nutqqa aylanishning asosiy strukturasini tashkil qiladi. Vigotskiy ichki nutqning mohiyatini chuqur tahlil qilib, uning o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan ochib bergan.
…
Bolalarda nutq rivojiga tizimli yondashuv – bu nutqning murakkab funksional tizim sifatidagi ichki tuzilishi hamda uning tarkibiy qismlari, ya'ni tovush tizimi, fonetik jarayonlar, leksik va grammatik tuzilishining o‘zaro chambarchas bog‘liq ravishda rivojlanishini nazarda tutadi. Tizimli yondashuv nutq buzilishlarini faqat alohida qismlar nuqtai nazaridan emas, balki ularning o‘zaro munosabati va rivojlanish dinamikasi bilan bog‘liq holda kompleks tarzda tahlil qilishni talab qiladi. Nutq buzilishlarida, agar tovush chiqarish jarayonida nuqson bo‘lsa, bola so‘zlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz qila olmaydi, buning natijasida fonetik buzilishlar yuzaga keladi. Agar tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda muammo mavjud bo‘lsa, bu holat so‘zlarning tovush tarkibini to‘g‘ri qabul qilish va o‘zlashtirishda ham qiyinchilik tug‘diradi.
…
Nutq buzilishlarining paydo bo‘lishida maxsus sharoitlar ham muhim rol o‘ynaydi. Bunday sharoitlar nutq kamchiliklarining yuzaga kelishiga yordam beruvchi yoki, aksincha, uning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi omillar bo‘lishi mumkin. Masalan, bolada duduqlanish kuchli qo‘rquv yoki hayajon kabi tashqi sabablar natijasida paydo bo‘lsa, uning shakllanishiga sabab bo‘lgan ichki qo‘shimcha sharoitlar ham mavjud bo‘lishi mumkin. Bu qo‘shimcha omillar qatoriga bolaning umumiy jismoniy zaifligi, nevropatik organizmi, nerv-psixik qo‘zg‘aluvchanlik darajasining yuqoriligi va markaziy nerv tizimidagi organik shikastlanishlar oqibatlari kiradi.
…
Nutq buzilishlarining kelib chiqishida maxsus sharoitlarning o‘rni ham muhim ahamiyatga ega. Bu sharoitlar nutq kamchiliklarining yuzaga kelishiga yordam beruvchi yoki uning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi omillar bo‘lishi mumkin. Masalan, bolada duduqlanish kuchli psixologik travmalar, qo‘rqish yoki hayajonli holatlar kabi tashqi sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bunda bola nutqining rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun uning jismoniy va psixologik holatini yaxshilash zarur bo‘ladi. Duduqlanishning paydo bo‘lishida bolaning umumiy jismoniy zaifligi, nevropatik organizmi va nerv-psixik qo‘zg‘aluvchanlik darajasining yuqoriligi, shuningdek, markaziy nerv tizimidagi organik jarohatlanishlar kabi ichki sabablar ham rol o‘ynaydi.
…
Bolada bir yoshga to‘lgunga qadar nutqning dastlabki asoslari shakllanadi. Bu yoshda bola o‘ziga qaratilgan oddiy nutqiy ko‘rsatma va iltimoslarni, masalan, «menga ber», «qo‘lingni ko‘rsat», «o‘yinchoqni ol» kabi buyruqlarni tushunadi va ularga tegishli tarzda javob qaytaradi. Bu bosqichda bolaning nutqida fe'l turkumiga mansub so‘zlar asosiy o‘rin egallaydi. Predmetni bildiruvchi so‘zlar esa ikkilamchi ahamiyat kasb etadi. Chunki bolaning dastlabki nutqiy faoliyatida, birinchi navbatda, atrof-muhit bilan muloqot va o‘zaro harakatga kirishish ehtiyoji asosiy o‘rinda turadi.
…
Ekzogen-organik omillar deb, bolaning markaziy nerv sistemasi (MNS) hamda butun organizmiga bir vaqtda ta'sir ko‘rsatadigan tashqi muhitning zararli omillari nazarda tutiladi. Ushbu omillar bolaning rivojlanish davriga qarab uchta asosiy guruhga ajratiladi:
1. Homiladorlik davridagi (prenatal yoki antenatal) omillar. Bu davrda ona organizmida yuzaga keladigan patologik o‘zgarishlar homila rivojiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.
2. Tug‘ruq jarayonidagi (natal) omillar. Bu guruhga tug‘ruq paytida homila nerv tizimiga yetkaziladigan turli xil jarohatlar kiradi.
3. Tug‘ruqdan keyingi (postnatal) davrdagi zararli omillar. Bola tug‘ilgandan keyin dastlabki davrlarda turli xil infektsiyalar, intoksikatsiyalar va boshqa zararli ta’sirlarni o‘z ichiga oladi.
…
Nutq nuqsonlarini tashxislash va bartaraf etishda logopediya bir qator ilmiy-nazariy qoidalarga asoslanadi. Jumladan:

• Nutq va fikrning o‘zaro uzviy bog‘liqligi haqidagi nazariya;
• Anomal (nuqsonli) bolaning rivojlanishidagi umumiy va maxsus qonuniyatlarning bir-biriga ta’siri haqidagi ilmiy tushunchalar;
• Nutq va faoliyatning birgalikda rivojlanishi haqidagi tamoyillar;
• Ichki (genetik, biologik) va tashqi (ijtimoiy-muhit) omillar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta'sir haqidagi konsepsiyalar;
• Bola ruhiy rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar haqidagi ilmiy qarashlar.

…