Maktabgacha tarbiya yoshdagi nutqi to'liq rivojlanmagan bolalarda bog'langan nutqni shakllanishi hususiyatlari

Maktabgacha tarbiya yoshdagi nutqi to'liq rivojlanmagan bolalarda bog'langan nutqni shakllanishi hususiyatlari (Мактабгача тарбия  ёшдаги нутқи тўлиқ ривожланмаган болаларда боғланган нутқни шаклланиши ҳусусиятлари)
Nutqning grammatik qurilishi va uning shakllanishi

Bolalarda nutqning grammatik tuzilishini shakllantirishda asosiy omil – bu til qonuniyatlari va umumlashmalarini o‘zlashtirish jarayoni hisoblanadi. Bola tilni o‘rganish davomida grammatik normalarni bevosita nutqiy faoliyat orqali anglaydi va o‘zlashtiradi. Chunki aynan til qonuniyatlari va umumlashmalari inson fikrlarini grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirish hamda nutqiy faoliyatda mazmunni aniq ifodalash imkonini beradi. Nutqning paydo bo‘lishida va uning grammatik jihatdan shakllanishida bajariladigan operatsiyalar nihoyatda murakkab jarayon bo‘lib, bu jarayon bolaning mantiqiy tafakkuri va analiz-sintez qobiliyatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Biroq, bola hali bu faoliyatlarning to‘liq rivojlanmagan bosqichida bo‘lgani sababli, grammatik tizimni shakllantirish jarayoni uzoq davom etadigan, murakkab va bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan jarayondir.
…
Nutqiy rivojlanishdagi buzilishlarni tadqiq etishda izchil yondashish prinsipi qo‘llaniladi. Ushbu prinsip asosida nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar bilan ishlash va ularni maktab ta’limiga tayyorlash metodologiyasi ishlab chiqiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu yondashuv bolaning nafaqat grammatik tuzilmani o‘zlashtirishiga, balki so‘z boyligini oshirishga, jumlalarni to‘g‘ri shakllantirishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, izchil yondashuv maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan maxsus mashg‘ulotlar mazmunini aniq belgilashda ham samarali qo‘llaniladi. Ushbu yo‘nalishda yetakchi olimlar – R.Ye. Levina, G.A. Kashe, N.A. Nikashina, G.V. Chirkina, L.F. Smirnova kabi tadqiqotchilar maktab yoshidagi bolalarning nutq rivojlanishini shakllantirishga oid ilmiy asoslarni ishlab chiqqan bo‘lsa, N. Ye. Jukova, Ye. M. Mastyukova, G. Ye. Filicheva maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlar mazmunini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni amalga oshirgan.
…
A. Kashe bolalarning fonemalarni ajrata bilish qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha logopedik yondashuvlarni 5 bosqich asosida belgilaydi:

1. I bosqich – nutqqa aloqador bo‘lmagan tovush komplekslarini taniy bilish.
2. II bosqich – tovushning balandligi, kuchi va tempi bo‘yicha bir xil so‘zlarni ajratish.
3. III bosqich – tovush jihatdan o‘xshash so‘zlarni farqlash.
4. IV bosqich – fonemalarni ajratish qobiliyatini rivojlantirish.
5. V bosqich – bo‘g‘inlarni ajrata olish va ularni to‘g‘ri qo‘llash.

Ushbu bosqichlar bolaning fonetik va fonematik rivojlanish jarayonlarini bosqichma-bosqich mustahkamlashga xizmat qiladi va bu orqali nutqiy kamchiliklarni bosqichma-bosqich bartaraf etish mumkin bo‘ladi.
…
Leksik tuzilmaning o‘ziga xosligi:

• Odatdagi ko‘plab so‘z va iboralarni bilmaslik.
• So‘zlarni noaniq yoki noto‘g‘ri qo‘llash.
• Ma’nosi yaqin bo‘lgan so‘zlar bilan almashtirish tendensiyasi – bu esa bolaning semantik tizimi yetarlicha shakllanmaganligini ko‘rsatadi.

Bu masalalar L. F. Spirova tomonidan ham chuqur o‘rganilgan bo‘lib, u nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar leksikasidagi keng tarqalgan xatolarni batafsil bayon etgan.
…
Nutq rivojlanmaganligi uchta asosiy darajaga bo‘linadi:

1. Og‘ir daraja – nutqiy muloqot vositalarining umuman yo‘qligi yoki juda cheklanganligi.
2. O‘rta daraja – leksik va grammatik jihatdan buzilgan, yoyiq nutq mavjud, ammo sintaktik va morfologik qoidalar ko‘p buzilgan.
3. Yengil daraja – fonetik va grammatik kamchiliklar bilan ifodalangan, ammo nutqiy tuzilma shakllana boshlagan.

Har bir bosqichda nutqiy komponentlarning rivojlanishi bilan bog‘liq asosiy qiyinchiliklar kuzatiladi, va bir darajadan boshqasiga o‘tish yangi nutqiy imkoniyatlarning shakllanishi bilan tavsiflanadi.
…
Normal va nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda okkazionalizmlar
Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, okkazional shakllar bilan bog‘liq agrammatizmlar nafaqat nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda, balki normal nutqiy rivojlanish jarayonida ham uchraydi. Ammo, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda bu jarayon uzoq davom etadi va grammatik normalarning shakllanishi bilan bog‘liq ko‘plab xatolar kuzatiladi.
…