“Mahbub ul-qulub” va “Guliston” asarlaridagi aforizmlarning qiyosiy tahlili

“Mahbub ul-qulub” va “Guliston” asarlaridagi aforizmlarning qiyosiy tahlili

“Mahbub ul-qulub” va “Guliston” asarlaridagi aforizmlarning qiyosiy tahlili

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………...

I BOB. ”MAHBUB UL-QULUB” ASARIDA AFORIZMLAR……………

1. Asarning tarkibiy tuzilishi va g’oyaviy mundarijasi…………………
2. Asarda aforizmlarning o‘rni.

1. BOB. “GULISTON” – SHARQ PANDNOMA JANRINING NODIR
   1. “Guliston” asari kompozitsiyasi …….

NAMUNASI SIFATIDA…………………………………….

1. Asardagi aforizmlarning g’oyaviy-badiiy xususiyatlari
2. BOB.     AFORIZMLARNING    MUSHTARAK    VA     FARQLI JIHATLARI
   1. Aforizmlardagi umumiy jihatlar
   2. Hikmatli so‘zlarning farqli jihatlari XULOSA………………………..……………………………... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Har bir davrning o‘z tarixi, o‘z qadriyatlari, butun umr asragan e’tiqodiy qarashlari bo‘ladi. Va bu qarashlar, albatta, tabiiy ravishda bu xalqning adabiyotida o‘z aksini topadi. Insoniyat yaratgan ma’naviy madaniyat yaxlit bir butunlikni tashkil qiladi. Din, falsafa, adabiyot, san’at va hokazo- bularning hammasi shu muazzam daraxtning shoxlari, uning ildizi esa xalqning ijodi, dunyoqarashi va fikriy kashfiyotlaridir. Qaysi bir xalqning og‘zaki yoki yozma yodgorligini olib qaramaylik, unda bani bashar xotirasida saqlanib kelayotgan asotir va afsonalar bilan bir qatorda hikmatlar qaymog‘i- insoniy tafakkur tajribasining in’ikosini ko‘ramiz. Adabiyot ma’rifat bilan baqamti millatni kelajakka yetaklaydi. Har bir “jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch- ma’rifatdir”.1 Ma’rifatli bo‘lish uchun insondan nimalar talab etiladi?-Avvalo o‘z tarixi va adabiyotini bilish, albatta. Boisi olamning gultoji bo‘lgan inson faqatgina iymoni bilan emas,o‘tmishi va shu o‘tmishni akslantirgan adabiyotini bilishi bilan ham insondir. Zero, moziyni o‘rganish kelajakning porloqligini ta’minlash, degani. Shu o‘rinda O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” asaridan olingan ushbu parchani alohida ta’kidlash lozim: ”Adabiyot, so‘z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi, haqiqat va adolat jarchisi bo‘lib kelgan”.

Nizomiddin Mir Alisher Navoiy jahon adabiyoti xazinasini o‘zining hassos she'riyati, buyuk “Xamsa”si, fan sohalarining turli tarmoqlariga bag‘ishlangan boy ilmiy merosi bilan boyitgan so‘z san'atkoridir. O‘z ijodiy merosida 26 mingdan ortiq lug‘at boyligidan foydalangan bu buyuk daho mana besh asrdan oshibdiki, asarlaridagi chuqur falsafiy mushohadakorlik, ma'no-mohiyatning keng ko‘lamligi va nazmiy merosidagi fasohat dengizining bepoyonligi bilan jahon ahlini hayratga solib keladi.Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida

1 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т. : Шарқ, 1998. – Б. 7.

yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o‘rin oldi. Mustaqil O‘zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O‘zbekiston Davlat mukofoti, O‘z RFA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, O‘zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma'rifiy muassasalar, jamoa xo‘jaliklari ulug' shoir nomi bilan ataladi.

Navoiy, nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun dunyo, Sharq-u G‘arb xalqlarini o‘ziga rom etgan shoir. U kishining asarlarini hamma birdek sevib o‘qiydi. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" asarida bu haqda shunday yozgan edilar: "O‘zbek xalqi ma'naviy dunyosining shakllanishida g‘oyat kuchli va samarali ta'sir ko‘rsatgan ulug‘ zotlardan yana biri

- bu Alisher Navoiy bobomizdir. Biz uning mo‘tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha'nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san'atkoridir. Ta'bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e'tiqod bilan qaramasa"2.

Navoiyning "Xazoyin ul-maoniy", "Devoni Foniy", "Nazm ul-javohir" kabi she'riy asarlari, "Xamsa", "Lison ut-tayr" kabi dostonlari, "Mahbub ul-qulub", "Tarixi muluki Ajam", "Tarixi anbiyo va hukamo", "Nasoyim ul- muhabbat" kabi asarlarida inson odobi, xulq-atvori, yaxshilik va yomonlik, vafo va xiyonat, rostgo‘ylik va yolg‘onchilik, saxovat va baxillik, adolat va zulm kabi ko‘plab tushunchalar tasvirlab berilgan. Bu asarlardagi har bir mavzu yetuk, komil insonlarni tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Navoiy "Xamsa"si, "Lison ut-tayr", "Mahbub ul-qulub", "Tarixi anbiyo va hukamo", "Tarixi muluki Ajam" asarlarida

2 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: "M'anaviyat", 2008. 47-bet.

ko‘plab hikmatlar bor. Bu hikmatlarning barchasida buyuk mutafakkirning olam va odam, Yaratgan va yaratilmish, o‘lim va hayot bilan bog’liq qarashlari aks etadi. Ushbu hikmatlarning barchasini alohida-alohida o‘rganish, ularning manbalarini aniqlash, mavzularini yoritish, yoshlar tarbiyasidagi o‘rnini ko‘rsatish muhim ishlardan. Navoiyning hayotining so‘ngida yaratgan “Mahbub ul- qulub”asari ana shunday hikmatlar majmuasi bo‘lib, uch qismdan iborat. Birinchi qismda insonlar xulq-atvorida uchraydigan yaxshi-yomon xislatlar va illatlar haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi qismda tasavvufiy allomalar va ular hayoti bilan bog‘liq hikoyatlar uchraydi. Uchinchi qismda pand-nasihat ruhidagi127 ta tanbeh kiritilgan.

Ushbu bitiruv malakaviy ishida “Mahbub ul-qulub”dagi aforizmlar, yani hikmatlarni o’rganish asosiy mavzu qilib olindi. Ushbu hikmatlarni buyuk Sharq mutafakkiri Sa’diy Sheroziyning ”Guliston” asaridagi aforizmlar bilan qiyosan o‘rganish adabiyotshunoslikda maxsus tadqiq obyekti bo’lmaganligi bitiruv malakaviy ishimiz mavzuining dolzarbligini belgilaydi.

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari yuzasidan ko’plab tadqiqot ishlari olib borilgan. Ular katta-katta kitoblardan tortib, kichik maqolalar shaklida. Bu jihatdan adabiyotshunoslar A.Kononov, N.Mallayev, A.Rustamov, A.Hayitmetov, A.Habibullayev, Sh.Hayitov kabilarning tadqiqotlarini ko‘rsatish mumkin3. Ushbu ishlarda “Mahbub ul-qulub”ning matni, tilshunoslik bilan bog’liq jihatlari, janr xususiyatlari, manbalari va g’oyaviy-badiiy tahlili bilan bog‘liq ko’plab fikrlar keltirilgan bo’lsa-da, asardagi aforizmlar Sa’diy ”Guliston”idagi aforizmlar bilan qiyosiy jihatdan o’rganilmagan edi.

Bitiruv ishining maqsad va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi Navoiy "Mahbub ul-qulub” va Sa’diy Sheroziyning “Guliston”

3Навои А. Возлюбленный сердец. Сводный текст / Подготовка текста А.Кононова. – Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1948; Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976; Рустамов А. Некоторые грамматические особенности языка «Махбуб ул-кулуб» Алишера Навои. Автореф.дис. канд.филол.наук. – Т., 1958; Ҳайитметов А. Алишер Навоийнинг илмий-танқидий қарашлари. – Т.: Фан, 1959; Ҳабибуллаев А. , Ҳайитов Ш. Алишер Навоий “Маҳбуб ул қулуб” асарининг манбалари ва ғоявий бадиий хусусиятлари. Филол.фан.номз.дис.  автореферати. – Т., 1997.

asarlaridagi aforizmlarni qiyosan o‘rganishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni yoritishga e'tibor qaratildi:

• “Mahbub ul-qulub" va “ Guliston” asarlarining kompozitsiyasi va tarkibiy tuzilishini o‘rganish;
• asardalargi aforizmlarni aniqlash va to’plash;
• aforizmlarning mavzularini belgilash va tasnif qilish;
• aforizmlarni qiyosan tadqiq qilish.

Bitiruv ishining obyekti.  Ushbu bitiruv ishini yozishda Alisher Navoiyning

1. jildlikTo‘la asarlar to‘plamining 9-jildiga kiritilgan “Mahbub ul-qulub” (Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. 9-jild. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011 ) asari hamda “Guliston”ning 2005-yilda nashr etilgan nusxasi (Sa’diy Sheroziy. Guliston 2005…)ga suyanildi.

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. ”MAHBUB UL-QULUB” ASARIDA AFORIZMLAR

1. Asarning tarkibiy tuzilishi va g’oyaviy mundarijasi