ГАПНИНГ УЮШГАН ВА АЖРАТИЛГАН БЎЛАКЛАРИ

ГАПНИНГ УЮШГАН ВА АЖРАТИЛГАН БЎЛАКЛАРИ

Ушбу йил шу'ҳалиқ таомдин парҳез қила бошладим. Пачоқ ва қошиқ ва дастурхонғача эҳтиёт қилур эдим („Бобирнома").

Демак, ҳозирги замон ўзбек тилида гап уюшиқ бўлакла- рининг қўлланиши тасодифий ҳол бўлмай, балки тарихан шаклланиб келаётган ўзига хос синтактик ҳодисадир. Бу ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан характерланади:

1. уюшиқ бўлак компонентлари ўзаро тенг алоқада бў- лади;
2. улар гапда бир хил синтактик вазифани бажарадн;
3. улар ўзи учун умумий ҳисобланган бўлак билан бир> хил муносабатда бўлади;
4. тенг боғловчилар ёрдами билан боғланади ёки боғла- ниши мумкин;
5. санаш интонацияси орқали талаффуз қилинадп;
6. одатда, бир хил сўз туркумларидан ифодаланади.

Уюшиқ бўлаклар бирор морфологик белгига эга бўлса:

1. бу белги уюшиқ бўлакларнинг энг охирги компонентига ]<;ўншлиб, ҳаммасига тааллуқли бўлади ёки, 2) грамматик Гк:лги ҳар бир уюшиқ бўлакка қўшилиб келади. Масалан: Ўрик, олма, шафтолиларнинг кўркам гулдасталари, гпоза руҳли, қувноқ табиатнинг мўл-кўл ёйган гўзаллик сепи қуёiида турли ранг ва нур билан порлайди (Ойбек). Мактаб олдидаги чойхонада ҳангомалашиб ўтирган эдик. Гап ой ва планеталарга учиш тўғрисида кетди („Қизил Ўзбекистон“).

Мисолларнинг ҳар иккаласида ҳам келишик қўшимчаси уюшиқ бўлакларнинг энг охирги комнонентига қўшилиб ке- либ, олдинги компонентларга ҳам тааллуқли бўлмоқда. А. М. Кононов бундай ҳодисани умумий морфологик белгини „қавс ташқарисига чиқариш" деб юритади[1]. Ёқут тилида эса морфологик белгини гап уюшиқ бўлакларининг ҳар бири қабул қилади[2].

Агар уюшиқ бўлакларнинг ҳар бирига логик урғу тушса, шунингдек, уларнинг ҳар бирини таъкидлаш лозим топилса, V вақтда уюшиқ бўлакларнинг ҳар бири ўзбек тилида ҳам морфологик белги қабул қилади:

Бу боғларда озод меҳнатнинг Жаранглайди созланган сози,

[1]    А. Н. Кононов, Грамматика турецкого языка, М.—Л., 1941, стр. 204.

[2]    Е. И. Убрятова, Исследованпя по синтаксису якутского языка, М.— Л., 1950, стр. 230.