Byudjet tashkilotlarida kassa va kassa operatsiyalari

Byudjet tashkilotlarida kassa va kassa operatsiyalari

1. Kirish
2. Asosiy qism
   1. Kassa va kassa operatsiyalari mazmun-mohiyati to‘g‘risida tushuncha
   2. Kassa va kassa operatsiyalarini hujjatlashtirish
   3. Kassa va kassa operatsiyalarining sintetik hisobi
   4. Buxgalteriya schotini aks ettirish
3. Xulosa
4. Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar singari byudjet ijrosi tizimida ham qator istiqbolli o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksiga asosan Davlat byudjeti mablag‘larini maqsadli sarflanish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Ya’ni, g‘aznachilik va uning hududiy bo‘linmalari orqali byudjet mablag‘lari va byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha belgilangan tartibda kassa ijrosi amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari barcha mablag‘lari g‘aznachilikka qamrab olinib daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi ta’minlanmoqda. Bu o‘z navbatida mablag‘lardan maqsadli va samarali foydalanish, mablag‘larni iqtisod qilishga xizmat qilib byudjet taqchiligini oldini olishni ta’minlamoqda. 

Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan hamda hayotga tadbiq etilayotgan izchil islohotlar, amaliy sa’y-harakatlar yangi taraqqiyot marralarini egallash, zamonga mos tarzda rivojlanish, xalqimiz manfaatlarini ta’minlashga qaratilganligi bilan g’oyat ahamiyatlidir. Xususan, davlatimiz rahbari ta’kidlab o’tganlaridek, davlat moliyasini boshqarishda “...iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy o’zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, eng avvalo, iqtisodiy va moliyaviy organlarning faoliyati samaradorligiga bog’liqdir”[1]. 

Barcha sohalarda bo’lgani kabi byudjet tizimida ham islohotlar amalga oshirilib davlat byudjeti ijrosining mustahkam va xalqaro standartlarga mos keluvchi, milliy xususiyatlarni o’zida mujassamlashtirgan normativ-huquqiy asoslari shakllantirildi. Xususan, 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan ro’yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari” amaliyotga joriy qilindi. Hozirda byudjet tashkilotlarida ushbu qoidalar talablari asosida kassa ishlari tashkil qilinadi, kassa muomalalari ham ushbu qoidalar asosida hujjatlashtiriladi va hisobga olinadi. “Tor ma’noda “g’azna” pul tushadigan va aniq maqsadlar uchun to’lov o’tkaziladigan, ya’ni mas’ul mansabdor shaxslar pulni saqlaydigan joy degan tushunchani anglatadi”[2]. O’z navbatida bozor iqtisodiyotining eng muhim talabalaridan biri doimiy ravishda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, xalqaro integratsiyalashuvni ta’minlash uchun iqtisodiy qonunchilik o’zgarib boradi. 

Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirish borasida dastlab “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonun, “Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida”gi qonun qabul qiligan bo’lsa, ushbu qonunlar o`z kuchini yo`otgan ayni damda “Byudjet kodeksi” ishlab chiqildi va 2013 yildan boshlab amaliyotga joriy qilindi. Qolaversa iqtisodiyotimizda amalga oshirilayotgan izchil va samarali islohotlar natijasi sifatida yaqinda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining qarori bilan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari”ning 13-bandiga o’zgartirish kiritildi. Hujjat O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2019 yil 5 fevraldagi PQ-4160-son “Jahon banki va xalqaro moliya korporatsiyasining “Biznes yuritish” yillik hisobotida O’zbekiston Respublikasining reytingini yaxshilashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga muvofiq qabul qilindi. Qarorga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori bilan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari”ning 13-bandi ikkinchi xatboshisi quyidagi tahrirda: ya’ni, “Naqd pul qabul qilinganda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs hamda kassir tomonidan imzolangan, kassir shtampi bilan tasdiqlangan kassa kirim orderi yoki kassa apparatining izi tushirilgan chipta pul topshirgan shaxsga beriladi”[3]- deb bayon etilishi belgilandi.

Ushbu normativ-huquqiy hujjatlardan tashqari Davlat sektori uchun moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida, milliy iqtisodiyotimiz uchun Davlat sektori uchun byudjet hisobining milliy standartlari ishlab chiqilmoqda hamda yaqin kelajakda (2020 yildan boshlab) amaliyotga joriy etilishi rejalanmoqda. 

Qonunchilikning doimiy ravishda yanada mustahkamlanib borilishi, Byudjet tashkilotlarida hisob ishlarini tashkil etishda o`z navbatida xato va kamchiliklarni chetlab o`tishda dasturilamal bo`lib hizmat qiladi. Xususan, Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etishda ham. Davlat sektorining ajralmas bo`g`ini hisoblangan Byudjet tashkilotlari naqd pulsiz hisob-kitob qilish bilan birga naqd pul bilan ham ish jarayonlarini amalga oshiradilar. Naqd pulli jarayonlarga xodimlarga ish haqi berish, hisobdor shaxslarga bo’naklar, mukofotlar ajratish va boshqalar kiradi. Muassasalarda naqd pul bilan bo’ladigan jarayonlarga kassa jarayonlari deyiladi. Zero, “Barcha yuridik shaxslar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, o’zlarining pul mablag’larini bank muassasalarida saqlanishlari shart”[4] Byudjet tashkilotlari ham shular jumlasidandir. 

Yuqorida ta`kidlangan fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, normativ-huquqiy bazaning yangilanishi yuzasidan buxgalteriya hisobi borasida ya’ni, Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil qilish va yuritishni ham muntazam ravishda o’rganib va xalqaro me`yor talablari asosida takomillashtirib borish talab etiladi. Shu jihatdan mazkur tanlangan magistrlik dissertatsiya ishi mavzusini yoritish hamda tadqiqot mavzusi bo`yicha ilmiy asoslangan taklif, tavsiya va xulosalar ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 

Mavzuning ob’yekti va predmeti. Mazkur mavzuning ob’yekti sifatida O‘zbekiston respublikasining byudjet tashkilotlari belgilangan. Tadqiqot ishining predmeti byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobi va nazoratini tashkil etish jarayonlarida sodir bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iborat.

Mavzuning maqsadi va vazfalari. Byudjet ijrosi jarayonida amalga oshirilayotgan islohotlarga mutanosib ravishda Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun mavzuning vazifalari sifatida quyidagi masalalar belgilab olindi: 

• byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil qilishni nazariy hamda uslubiy jihatdan asoslash; 
• byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berish; 
• byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etishning zarurligini asoslash; 
• byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini yuritishda xujjatlashtirish, hisoblashuvlarni hisobvaraqlar va hisob registrlarida aks ettirish tartibini batafsil yoritish; 
• byudjet tashkilotlarida kassa muomalalarining nazoratini tashkil etish masalalarini yoritish; 
• byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini takomillashtirish bo‘yicha takliflarni asoslash. 

BMI mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Ushbu mavzuni o`rganish va tahlil qilish yuzasidan xorijlik va yurtimizning taniqli olimlari tomonidan byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi, jumladan kassa muomalalari hisobi va nazorati, shuningdek, xalqaro standartlardan foydalanish muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlar, ilmiy asarlar, risolalar mavjud. Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalarihisobi va nazoratini tashkil etishning ayrim nazariy va uslubiy jihatlari xorijlik iqtisodchi olimlar tomonidan o’rganilgan. Ular jumlasiga E.Bracci, C.Guthrie, C.Humphrey, L.Jones, J.Moll, O.Olson, hamda I.Steccolini kabilarni kiritish mumkin[5]. Jumladan MDH mamlakatlarida byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etish hamda yuritishning ayrim masalalari L.N.Alexina, O.E.Kachkova, E.V.Melnikova, M.A.Ryabova, S.A.Tabalina, E.A.Fedechenko, T.Chetvergova, A.A.Ushakov va boshqa[6] olimlarning ilmiy asarlarida o’z aksini topgan.

Tadqiq etilayotgan mavzuning umumiy jihatdan buxgalteriya hisobiga oid mavjud muammolarni hal etishga doir ilmiy qarashlar R.D.Do’smuratov, A.K.Ibragimov, A.A.Karimov, M.Q.Pardayev kabi iqtisodchi olimlarning ilmiy asarlarida, shuningdek, byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va uning alohida ob’yektlarini nazariy, uslubiy jihatdan takomillashtirish, Davlat sektori uchun moliyaviy hisobotning xalqaro standartlaridan foydalanishning ayrim jihatlari A.K.Ibragimov, K.Sh.Ibragimov, I.T.Mamadjanov, S.U.Mehmonov, E.T.Odilov, M.Ostanaqulov va Sh.V.G’aniev[7] kabi iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida o’z aksini topgan. 

Yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobiga oid masalalar ancha teran ishlab chiqilgan bo’lsa-da, lekin, byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobi va nazoratini takomillashtirish masalasi alohida ilmiy tadqiqot ob’ekti sifatida o’rganilmagan. Bu holat mazkur yo’nalishda ilmiy izlanishlar olib borish zarurligini belgilaydi.

BMIning tarkibiy va hajmiy tuzilishi. Ilmiy ish kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’ladi. Kirish qismida mavzuning ilmiy - amaliy dolzabligi, ilmiy ishning maqsad va vazifalari yoritilgan. Asos qismda byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari va ular hisobini tashkil etishning maqsadi, vazifalari hamda xususiyatlari va Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etishning normativ-huquqiy asoslari yoritib berilgan. Shuningdek asosiy qismda byudjet tashkilotlari buxgalteriya hisobida kassa muomalalarini xujjatlashtirish hamda hisob registrlarida aks ettirish tartibi va byudjet tashkilotlarida kassa muomalalarining analitik va sintetik hisobini amaldagi holati batafsil keltirilgan. Xulosa qismida ilmiy tadqiqot natijalaridan kelib chiqqan holda xulosa, taklif va tavsiyalar berilgan.

BMI jami 60 betdan iborat. 

[1] O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisdagi ma’ruzasi. www.president.uz 

[2] Williams M. Government: Cash Management Its Interaction with Other Financial Policies. International Monetare Fund Fiscal Attairs Department Technical Guidance Note. 2010.-201 p. https://www.scopus.com_resourse_treasure/j.rfe 

[3] O’z. R.si Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori) tasdiqlangan hamda 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’z. R.si A.V.da 2786-son. “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari”ining 13 - bandi. www.lex.uz 

[4] O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori) tasdiqlangan hamda 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan ro’yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari”ining 1.1 - bandi. www.lex.uz 

[5] Bracci E, Humphrey C, Moll J, Steccolini I (2015) Public sector accounting, accountability and austerity: more than balancing the books.. Accounting, Auditing & Accountability Journal 28(6): 878–908.; Guthrie, J., Humphrey, C., Jones, L. and O. Olson,(2017). Into the Shadows- A Reflection on International Development in Public Sector Accounting. A Paper presented At the 30th European Association Congress, Lisbon. (https://www.researchgate.net/publication/330967992_List_of_Scopus_Index_Journals_February_2019_New). 

[6] Алехина Л.Н. “Проблемы адаптации бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях к условиям современной экономики”, автореф. к.э.н., Санкт-Петербург 2003 г.; Качкова О.Е. и др. Организация учета и внутреннего контроля в государственных (муниципальных) учреждениях://Монография//. М.: Издательство «Русайнс», 2015. 141 с. (256 с.); Мельникова Е.В. “Развитие бухгалтерского учета государственных”. автореф., к.э.н., 2010. 10 с., Мичуринск-наукагород, РФ; Рябова М.А., Айнуллова Д.Г., Бюджетный учет и отчетность: учебное пособие.–Ульяновск: УлГТУ, 2010. – (35 с), 184 с.; Сорокин А.Н. “Бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях Франции и России”.Дисс.я., к.э.н. 42 с., Москва. 2004 г.; Табалина С.А. Международные стандарты отчетности организаций сектора государственного управления. Журнал “Вопросы государственного и муниципального управления”.№11-2003.; Федченко Е.А. “Методология анализа и контроля эффективностииспользования бюджетных средств государственными (муниципальными) учреждениями” автореф., д.э.н., 22 ст.(49 с). Москва 2017 г.; Четвергова Т. “Учет и отчетность бюджетной организации нового типа”, Журнал “Аудит” №7-2013.; Ушаков А.А.“Бухгалтерский учет и аудит эффективности использования средств в муниципальных учреждениях здравоохранения”,автореф., к.э.н., 2012.14 с. 

[7] Do’smuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.–T.: “Fan va texnologiya” 2013, 476 bet; Ibragimov A.K. va boshq. “Byudjet nazorati va audit”. O’quv qo’llanma. Infocom.uz. MChJ nashriyoti. T.: 2009 yil. 75-bet. (192 bet); Ibragimov K.Sh. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni takomillashtirish (oliy ta’lim muassasalari misolida). Ph.D.. diss.–T.: 2018 q. TMI, 2018.,89 b.; Karimov A.A. va boshq. Buxgalteriya hisobi. Darslik.–T.: “Sharq”. 2004.; Мамаджанов И.Т. “Вопросы практического применения Стандарта бюджетного учета №1 “Учетная политика”. “Cправочник финансового работника”, Ташкент-2017. №2(62), 62-68 ст.; Mehmonov S.U. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va ichki audit metodologiyasini takomillashtirish”: i.f.d. diss. avtoref. 15-bet. (76 bet). – T., 2018.; Odilov E.T. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimidagi byudjet tashkilotlarida moliyaviy nazoratni takomillashtirish. i.f.n. diss. avtoref.–T.: 2012. – 28 b.; Ostanaqulov M. Davlat sektori va buxgalteriya hisobi. O’quv qo’llanma.- T.: "Iqtisod-moliya", 2010. 132-b.; Pardaev M.Q. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiy tahlilning nazariy va metodologik muammolari: i.f.d. dissertatsiyasi. – Samarqand-2001 y., 43-bet.; G’aniev Sh.V. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy nazoratni takomillashtirish (ta’lim tizimi misolida). i.f.n. diss. avtoref.–T.: 2008. O’z.R. BMA., 2008.,10 b.