AXBOROT TIZIMLARINING TASNIFI

AXBOROT TIZIMLARINING TASNIFI.

REJA:

KIRISH

1. Axborot tizimining konseptual va funksional modeli
2. Axborot tizimlarini miq’yosi, qo‘llanilish sohasi, tashkil etish usuli bo‘yicha sinflari.
3. Axborot tizimlarini texnik tuzilishi bo‘yicha sinflanishi.
4. Axborot tizimlarini axborot tavsifi bo‘yicha sinflanishi.
5. Axborot tizimlarining masalaning tuzilishi bo‘yicha sinflari.
6. Axborot tizimlarini avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha sinflanishi
7. Axborot tizimlarini boshqaruv jarayoni ko‘rinishi  bo‘yicha sinflanishi

      XULOSA

      ADABIYOTLAR

Axborot tizimining konseptual va funksional modeli

      Tashkilotni boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi – tashkilotning maqsadidan kelib chiqadigan talablarga muvofiq axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash, taqsimlash, taqdim etish uchun mo‘ljallangan standart protseduralar xodimlar, dasturiy vosi-talar, asbob – uskuna, ma’lumotlarning o‘zaro bog‘langan majmuidir.

      Mazkur tizim birgalikda harakat qiluvchi kompyuterlar va telekommunikatsiyalar, kompyuter axborot mahsulotlarini ishlab chiqish va qarorlar qabul qilishni qo‘llab – quvvatlash uchun mo‘ljallangan.

      Shuni qayd etish lozimki, axborot almashuv jarayoni insonning eshitish, ko‘rish, anglash a’zolari orqali qabul qiladigan nutq, ma’lumot yoki tasvirlar bilan boshlanadi va tugaydi. Keladigan – chiqadigan bu elementlar o‘rtasida kompyuterlashgan axborot tizimida turli darajadagi elektron mahsulotlar bo‘ladi. Bular – operatsion tizimlar, ma’lumotlar bazalarini bio‘qarish tizimi, amaliy dasturiy ta’minot va axborotning o‘zidir. Ushbu axborot va dasturiy vositalar hamda komponentlardan ko‘-pincha aynan bir paytda va o‘sha vaqtda foydalanib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham bunday axborot tizimlarining o‘ziga xos tomoni shundaki, ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni vaqtida ular aralashib ketadi.

      AATning konseptual modeli. Axborot tizimi foydalanuvchilarning talabiga muvofiq axborotlarni yig‘ish, qayd etish, uzatish, saqlash, tuplash, qayta ishlash, tayyorlash va taqdim etishga mo‘ljallangan. Konseptual nuqtai nazardan qaraganda, axborot tizimi – bu operatsiyani bajaruvchi tizim va boshqaruvchi tizim o‘rtasidagi vositachi sanaladi (1.15-rasm).

      Axborot texnologiyasi axborot tizimi ichidagi texnologiya sanaladi. Axborot tizimi tizimdagi ma’lumotlar, axborotlar bilan operatsiyani amal-ga oshiradi. Axborot tegishli muammoga qaratilgan bo‘lib qarorlar qabul qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Axborot hal etilishi lozim bo‘lgan vazifaga muvofiq va ushbu vazifani hal etuvchi xodimning qobiliyatiga muvofiq qayta ishlanadi.

1.15 – r a s m. Axborot tizimining konseptual modeli

      Axborot tizimining funksional modeli. Axborot tizimining funksional modelini quyidagicha tasavvur etish mumkin (1.16-rasm).

      Mazkur modeldan kurinib turibdiki, axborot tizimining sohasi axborot obektlari majmuidan iborat axborot makonini ifodalaydi. Umuman olganda axborot makoni bir xilda emas, chunki unda axborotning yuzaga kelishi, tashkil etilishi va joylashtirilishi jihatidan farqlanuvchi axborot ob’ektlarini o‘zida saqlaydi.

      Tizim orqali barcha axborotlarning yuzaga kelishini quyidagi asosiy pro-tseduralarga ajratish mumkin: saqlash, qidirish, qayta ishlash, kiritish va chiqa-rish. Birinchi uchtasi ichki bosqich sanaladi to‘rtinchi va beshinchilari esa maz-kur tizim bilan axborot manbai va tashqi muhit o‘rtasidagi aloqani ta’minlaydi.

      1 – axborotni tashkil etish, saqlash va taqdim etish tizimi;

      2 – axborotni kiritish, yangilash va tuzatish tizimi;

      3 – axborotni iste’mol qilish tizimi.

1.16 – r a s m. Axborot tizimining funksional modeli

      Axborot muhiti. Axborot muhiti o‘zaro bog‘langan uchta tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi. Bular: foydalanuvchining axborot tuzilmasi, axborot texnologiyasi, boshqaruvning ishtirok etuvchi ob’ektlari (1.17-rasm).

      Axborot infratuzilmasi axborotdan o‘z maqsadlariga erishish uchun foydalanadi.

      Axborot texnologiyalari foydalanuvchilarni zarur texnologiya-lar bilan ta’minlash vositasi sanaladi.

      Axborot infratuzilmasi doirasida axborot texnologiyalari foydalanuv-chilari ham o‘zaro harakatlanuvchi o‘ziga xos muhit sifatida ko‘rib chiqiladi.

1.17 – r a s m. Axborot muhitining tarkibi

      Foydalanuvchi kerakli axborotni olish uchun rasmiy (formal) va norasmiy axborot tizimlari yordamida uning manbaiga murojaat qilishi lozim. Tashqi manbaga rasmiy tizim orqali kirib boriladi. Bu tizim axborotni raqam va matnli ma’lumot (statistik hisobotlar, kitob, jurnal, xabar va hokazo) ko‘rinishida taqdim etadi. Ichki manbaga murojaat qilish axborot texnologiyalari komponentlari – kompyuterlar, tizimli va amaliy dasturiy ta’minot hamda zarur hollarda kommunikatsiya vositalari yordamida amalga oshiriladi. Ichki manbalar norasmiy tizim vositasida ma’lumotlar bazasidan so‘rovga javob tariqasida foydalanuvchini axborot bilan ta’minlaydi. Foydalanuvchi rasmiy va norasmiy tizimga suyanib ijtimoiy faoliyat, korxona va tashkilot ishini tavsiflovchi axborotni oladi.

      An’anaviy axborot texnologiyasi rivojlanishi ikki an’anaviy segment ma’lumot va matndan tashqari, yana qo‘shimcha ikkita segment-tasvir va nutqni qayta ishlashni ta’minlaydi.

      Axborot muhiti axborotni qayta ishlash, qabul qilish, o‘tkazish va qidirish qobiliyatiga ko‘ra qismlarga bo‘linadi. O‘z navbatida, qayta ishlash qobiliyati insonning axborotni qabul qilish imkoniyatiga ko‘ra aniqlanadi. Ayrim hollarda axborot shakl, hajm va hokazo belgilar bo‘yicha tarkiblashtirishni talab qiladi.

      Qayd etish lozimki, foydalanuvchi axborot manbaiga muhtoj bo‘ladi. Chunki u axborotni uyg‘unlashtirishga qancha ko‘p vaqt va kuch sarflasa, samaradorlik ham shuncha kam bo‘ladi. Foydalanuvchining faoliyat samarador-ligini oshirish uchun axborotni integrallash jarayonini turli yo‘llar bilan amalga oshirish mumkin. Integrallash jarayonining darajasini belgilashni yangi axborot texnologiyalari SHK, MBBTlar ta’minlaydi. Asosiy urg’u turli xildagi axborot-ni qayta ishlash imkonini beradigan va o‘z ichiga integrallashgan ma’lumotlarni qayta ishlash vositalari, ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi, aloqa vosita-lari va matnli protsessorlarni oluvchi amaliy dasturiy ta’minotga qaratiladi.

      Axborot tizimining namunaviy tarkibi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimiga quyidagilar kiradi: odam-(xodim), texnik vositalar va dasturiy ta’minot. Ular birgalikda boshqaruv usullari uchun ma’lumotlarni qayta ishlaydi 

Axborot tizimlarini miq’yosi, qo‘llanilish sohasi, tashkil etish usuli bo‘yicha sinflari.

      Axborot tizimi tushunchasi ko‘p kirrali, uning mazmuni va mohiyati axborot texnologiyasi qo‘llanilayotgan ob’ektning o‘ziga xos xususiyatlari, xossalari bilan belgilanadi. Axborot tizimini to‘liq va har tomonlama bilish uchun uning o‘ziga xos xususiyatlari tizimini aniqlash kerak bo‘ladi. Shu maqsadda kuyida axborot tizimini har bir qator belgilariga ko‘ra tasniflash variantlari ko‘rib chiqiladi (1.6-jadval):

• avtomatlashtirish darajasi;
• boshqarish jarayonining turlari bo‘yicha;
• qo‘llanilish sohalari bo‘yicha;
• boshqarish ob’ektining ishlash sohasi bo‘yicha;
• qo‘llanilish yo‘nalishi bo‘yicha;
• boshqaruv tizimidagi darajasi bo‘yicha va hokazo. 

      Axborot tizimining tasnif belgilari ichida ularning qo‘llanish sohalari asosiy hisoblanadi.

Axborot tizimlarini texnik tuzilishi bo‘yicha sinflanishi.

Axborot tizimini tasavvur kiladigan bulsak, unda texnik vositalar va dasturiy ta’minotlar majmui ekanligi namoyon buladi, va ular foydalanuvchilarga va texnik ob’ektlarga xizmat ko’rsatishi lozim buladi.   Texnik vositalarga quyidagi kiradi:

- kiritish kurilmalari;

- ma’lumotlarni saqlash kurilmalari;

-  ma’lumotlarni chiqarish kurilmalari;

- ma’lumotlarni  qayta ishlash kurilmalari;

-  hisoblash mashinalari;

- kommunikatsiya kurilmalari va b.;

Har kanday axborot tizimining asosida texnik vositalar turadi. Ularning ishlash tezligi va ishonchligi bevosita axborot tizimining samaradorligini ta’minlaydi. 

Birmashinali birprotsessorli Axborot tizimi. Eng keng tarkalgan axborot tizimi bu yagona hisoblash mashinasi negizida bulib, u ham uz navbatida bitta protsessordan  iborat buladi. Bu borada juda katta  tajriba tuplangan, shu bois bunday axborot tizimlarini yaratish va ular uchun dasturiy ta’minotni tuzish muammo tugdirmaydi. Ammo bunday axborot tizimlari samaradorligi xozirgi kunda hammani ham koniktirmayapti. 

Hisoblash majmuisiga asoslangan Axborot tizimi. Hisoblash majmuisi bir necha protsessordan iborat bulib, u yagona tashki kurilmalardan va  umumlashtirilgan yoki taksimlangan tezkor xotiradan iborat buladi.

Shuni takidlash lozimki, xozirli zamonaviy tizimlar orasida  klasterli tizimlar tez rivojlanib ketdi. 

Agar taksimlangan xotira bevosita alohida kompyuter va operatsion tizim bilan ta’minlangan bulsa, bu klasterli (clusters) tizim hisoblanadi. 

Klasterlarda har bir blok boshqalari bilan aloka kanallari orkali boglanadi, undagi tezlik kamida 10 Gbit/sek bo’ladi.

Afzalliklari

- oddiylik va arzonligi. Masalan, oddiy kompyuterlarni aloka kanali orkali , masalan Ethernet orkali birlashtirib klaster yaratish mumkin.

- ma’lumotlar almashuvi past bo’lgan masalalarni samarali yechish. Har  bir kompyuterning tulik bandligini ta’minlaydi, chunki operativ xotirani bushashini kutib utirmaydi. 

- katta xajmdagi operativ xotira talab qiladi gan masalalarni yechish imkoni mavjud. Umumiy xotira xajmini «cheksiz» oshirish imkoni mavjud. Fakatgina masalani kichik mustakil masalalarga bulaklash talab etiladi. 

- masshtablashtirish imkoni. Istalgancha hisoblash mashinalarini qo‘shish imkoni mavjud va bunda tizimni narxi undagi mashinalar soniga proporsional bo’ladi. Shu bois ham dunyoda yaratiladigan superkompyuterlar tizimi negizida klasterlar turibdi.

Kamchiliklari.

- ma’lumotlar almashuvi muammosi. Hisoblash tizimiga nisbatan aloka kanallarining tezligi past . shu bois uzluksiz axborot almashuvi bilan boglik bo’lgan masalalarni yechish samarasiz hisoblanadi. 

- dasturlashtirish muammosi. Dasturlovchi yaratadigan dasturda ma’lumotlar almashuvini bevosita ushbu dasturning uzida amalga oshirishi kerak. Bu yerda kuyilgan xatolik tizimni osilib kolishiga olib kelishi mumkin. Masalan ikkita protsessor bir-biridan ma’lumot kutib koli shorkali.

- kup energiya talabchanligi va tizimning kattaligi. Ya’ni klasterli tizimlar katta binolar talab qiladi  vash u bois ham kup mikdorda energiyani talab qiladi .

1-Rasm. Columbia superkompyuteri, 10240 ta protsessordan iborat.

Axborot-hisoblash tarmoqlari. Axborot-hisoblash tarmoqlari jixozlarining tarkibi ko‘rib chiqamiz.    Tuzilish jihatdan AHT o’z ichiga quyidagilarni oladi:

• tarmoq uzellariga joylashtirilgan kompyuterlar (ishchi staniiyalari va serverlar);

• ma’lumotlarni uzatish apparaturasi va kanallari, ular bilan birga bo’lgan periferiya qurilmalari bilan;

• interfeys platalari va qurilmalari (tarmoqli platalar, modemlar);

• marshrutlovchilar va kommutaciya qurilmalari.

    Tarmoqlarda, foydalanuvchilar bilan aloqa qilish uchun hududiy qurilmalar bilan jihozlangan yoki axborotlarni kommutaciya va marshrutlash vazifalarini bajaruvchi bitta foydalanuvchili mini va mikroEHM lar (shu jumladan shaxsiy kompyuterlar ham), quvvatli ko’p foydalanuvchili EHM lar (mini-EHM katta EHM lar) ham ishlatilishi mumkin. Oxirgisi ma’lumotlarni samarali qayta ishlashni bajaradi va tarmoqdan foydalanuvchilarni turli-tuman axborot-hisoblash resurslari bilan masofadan ta’minlaydi, ya’ni serverlarning va quvvatli ishchi stanciyalarining vazifalarini amalga oshiradi.

    EHM ning axborotlarni uzatish apparaturasi va videoterminal qurilmalari bilan tutashtirish qurilmasi sifatida quyidagilar ishlatiladi:

• CHiziqli adapterlar — bu bir kanalli tutashtirish qurilmasi bo’lib, ular odatda, apparat yo’li bilan quyidagilarni bajaradi:

    1) yelektr signallarning shakllarini va amplitudasini moslashtirish;

    2) ma’lumotlarning ketma-ket hamda parallel va o’nga teskari holda o’zgartirish;

    3) xizmatdagi sinxronlashtiruvchi signallarni kiritish, anglash va bartaraf yetish;

    4) uzatilayotgan signallardagi xatoliklarni (signallarning shakli, amplitudasi va boshqa parametrlarining buzulishi) payqash.

    • Ma’lumotlarni uzatish multipleksorlari yoki oddiygina multipleksorlar — bu ko’p kanalli tutashtirish qurilmasidir (guruhli adapterlar). Ular adapterlar bajaradigan vazifalardan tashqari quyidagilarni ham amalga oshiradi:

    • EHM ga turli guruhdagi terminal qurilmalarini va ular bilan ishlashni galma-gal ulash;

    • EHM bilan uning ko’rsatmalari bo’yicha ma’lumotlar almashish;

    • ma’lumotlarni oraliqda yig’ish va yeslab qolish (buferlash);

   • ma’lumotlar formatlarini va kodlarini o’zgartirish;

    • xatoliklarni payqash, ba’zida yesa avtomatik to’g’rilashni ta’minlaydigan ma’lumotlarning ishonchliligini nazorat qilish;

    • tutashtirish apparaturasining ishga yaroqdigini nazorat qilish.

    Multipleksorlar oddiy boshqarish qurilmalari, arifmetik va yeslab qoluvchi qurilmalar, interfeys bloklarini o’z ichiga oladi va ma’lumotlarni fizik va mantiqiy moslashtirish vazifalarini, ham apparatli (xususan, turli xil al oka kanallari bilan tutashtirish uchun turli xil chiziqli adapterlarni ishlatish yo’li bilan), ham dasturli (dasturlashtiriladigan multipleksorlar) yo’l bilan bajaradilar.

Axborot tizimini arxitekturasi bo ‘yicha qyuidagicha tasniflash qabul qilingan: 

• Lokal  Axborot tizimi (tizimi tarkibi, masalan,  ma’lumotlar bazasi, dasturlar bitta kompyuterda joylashgan bo‘ladi);
• Taqsimlangan  Axborot tizimi (tizimi tarkibi, masalan,  ma’lumotlar bazasi, dasturlar bir necha  kompyuterda joylashgan bo‘ladi);

Taqsimlangan Axborot tizimi o ‘z navbatida fayl-server va kliyent-serverlarga bo ‘linadi.

Axborot tizimlarini axborot tavsifi bo‘yicha sinflanishi

      Axborotni qayta ishlash nuqtai nazar axborot tizimini quyidagicha tasniflash mumkin:

• Axborotli-ma’lumotli, axborot-qidiruv tizimlari, bunday tizimlarda axborotlar qidiriladi va ma’qul ko ‘rinishda chiqariladi;
• Axborotlarni qayta ishlash tizimlari, bu yerda axborotlar murakkab algoritmlar asosida qayta ishlaniladi, masalan, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari.

Axborot tizimlarining masalaning tuzilishi bo‘yicha sinflari

Bu yerda quyidagi tasniflash keltirildi, umumiy ko‘rinishda bu yerda axborot tizimining kengaytirilishi inobatga olinadi (masshtablash)

• Shaxsiy axborot tizimi, bir kishiga mo‘ljallangan axborot tizimi.
• Guruhlangan axborot tizimi, korxona bo ‘limi xodimlari axborotlardan birgalikda foydalanishadi.
• Tashkilot  axborot tizimi, korxona doirasida axborot jarayonini to‘liq qoplagan bo‘lib, ularni to‘liqliqini va ularni barchaga etkazib berish imkoniga ega bo‘ladi.

Axborot tizimlarini boshqaruv jarayoni ko‘rinishi bo‘yicha sinflanishi

Boshqaruv jarayoni ko‘rinishiga ko‘ra texnik (texnologik) jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimlari (TJABT) va tashkiliy (yoki ma’muriy) boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari (TBAT) o‘zaro farqlanadi. Dastlabkisi texnologik jarayonlarni keng ma’noda boshqarish-ga (raketa, stanok va hokazolarni boshqa-rish), ikkinchisi – ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatga ega ob’ektlarni boshqarish uchun mo‘ljallangan. Ularning asosiy farqi boshqarish ob’ektining mazmunida. Birinchi holda – bu turli xil mashina, asbob-uskuna, qurilmalar bo‘lsa, ikkinchisida – eng avvalo odamlar, jamoa sanaladi. Boshqa bir farqi – axborot uzatish shaklida. Birinchi tizimlarda axborot uzatishning asosiy shakllari bo‘lib turli xil signallar (elektrik, optik, mexanik va hokazo) xizmat qiladi. Ikkinchi xil tizimlarda asosiy axborot uzatish shakli – hujjatdir.

      So‘nggi paytlarda TJABT va TBATning yagona integratsiyalash-gan boshqarish tizimiga qo‘shilish tendensiyasi kuzatiladi. Bunday qo‘shi-lishda tizimda aylanuvchi axborotlarni signallar va maxsus turdagi hujjatlar shaklida mashina tashuvchilarga uzatiladi. Bu bilan TJABT va TBAT o‘rtasidagi farqlar ma’lum darajada yo‘qoladi.

Axborot tizimlarini qo‘llanish sohasi bo‘yicha sinflanishi

      Qo‘llanish sohasi bo‘yicha axborot tizimlari moddiy ishlab chiqarish, ijtimoiy va boshqaruv sohasiga ajraladi. Ishlab chiqarish sohasida quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha axborot tizimlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: mashinasozlik majmui, yoqilg‘i – energetika majmui, transport majmui, metallurgiya majmui, kimyo-o‘rmon majmui, transport majmui, metallurgiya majmui.

      Ijtimoiy sohada axborot tizimlari quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ajratiladi: sog‘liqni saqlash, nafaqa va ijtimoiy ta’minot, ta’lim, madaniyat va aholi dam olishi, ijtimoiy va sotsial hayot, xizmatlar va faxrli maishiy hayoti, savdo va umumiy ovqatlanish, kommunal xizmat, atrof-muhit muhofazasi.

      Boshqaruv sohasida axborot tizimlari quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ajratiladi: deputatlar korpusi va ijroiya hokimiyati, davlat boshqaruvi va statistika, tashqi iqtisodiy faoliyat, moliya organlari, bank tizimlari, huquqni muxrfaza etish organlari va hokazolarga xizmat ko‘rsatish.

      Faoliyat ko‘rsatish sohasi bo‘yicha axborot tizimlari quyidagi yo‘na-lishlarga ajratiladi: sanoat, transport, aloqa, qishloq xo‘jaligi va xokazo.

      Qo‘llanish doirasi bo‘yicha asosiy klassifikatsiyaviy (tasnifiy) belgi axborot tizimlari va texnologiyalarini qo‘llash sohasi bilan aniqlanadi.

      Mamlakat milliy iqtisodi ijtimoiy mahsulotni yaratish, iste’mol qilish yoki taqsimlashda ishtirok etuvchi iqtisodiy-tashkiliy ob’ektlarni (korxonalar, birlashmalar, konsernlar, va hokazolar) o‘zida aks ettiradiki, ular ham o‘z navbatida ishlab chiqarish va iqtisodiy-tashkiliy axborot tizimlariga bo‘linadi.

      Ishlab chiqarish tizimlarida mahsulot yaratish, loyihani ish-lab chiqish, ilmiy qoidalarni tayyorlash amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish jarayonlarining me’yorida ishlashini boshqarish tizimi ta’minlaydi, unda ishlab chiqarish sohasida bevosita ishtirok etmaydigan mutaxassislar band. Ular faoliyatining sohasi – ishlab chiqarish jarayonlarini tashkillashtirish va boshqarish, ular talab etadigan zahiralarni ta’minlashdan iborat.

      Ishlab chiqarish tizimlari sinfini mahsulotning turli hayo-tiy sikli bosqichlariga muvofiq holda kichik sinflarga bo‘lish mumkin: ilmiy tadqiqot – loyihalash – ishlab chiqarish – sinovdan o‘tkazish.

      Ishlab chiqarish jarayonlari uchun axborot texnologiyalarini qo‘llash tegishlicha mehnat vositalari, texnologik va ishlab chiqarish jarayonlari, ilmiy tadqiqotlar, loyiha ishlari va ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning kompleks avtomatlashtirish tizimlariga olib keladi.

      Texnologik jarayonlarni kompleks avtomatlashtirishda axbo-rot texnologiyalarini qo‘llash texnologik jarayonlarni avtomatlash-tirilgan boshqarish tizimi (TJ ABT), moslashgan ishlab chiqarish tizimlari (MIT ABT), transport-omborxona tizimlari (TOT ABT)-ning yaratilishiga olib keladi. Bunday tizimlarni yaratishdan maq-sad-milliy iqtisod tarmoqlarini yuqori ishonchli mehnat vositala-rini tadbiq etish hisobiga texnik qayta jihozlashni ta’minlash, ularni avtomatlashgan uchastka va texnologik jarayonlarga kompleks-lash, ishlab chiqarishga moslashuvchanlik, iqtisodiylik bag‘ishlashdir.

      Axborot texnologiyalarini ilmiy – tadqiqot loyihalarida, konstruktorlik ishlarida, texnologik tayyorlashda qo‘llash ushbu so-halarning avtomatlashgan tizimlari yaratilishiga olib keladi.

      Kompleks ITAT va LAT ilmiy-tadqiqot institutlari va loyiha tashki-lotlarida fundamental tadqiqotlarni olib borish va texnika, texnologiya-larning yangi avlodlarini yaratishda foydalani-ladi. Bunday tizimlar tarkibiga sun’iy intellekt komponentlari (ekspert tizimlar, bilimlar bazasi, multimedia vositalari) va ishchi stansiyalari lokal tizimlari va tadqiqotchi hamda konstruk-torlarning avtomatlashtirilgan ish o‘rinlari (AIU) kiradi.

      Axborot texnologiyalarini ilmiy-tadqiqotlar, loyiha-konstruktorlik ishlari va ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashdan asosiy maqsad «tadqiqot loyihalash – konstruktorlash – ishlab chiqarishga tayyorlash» hayotiy siklining barcha bosqichlarida mahsulot ishlanmalari va texnologiyasini o‘tkazish sifati, foydalanish harakteristikasi, texnologiyasi, yangi mahsulot ilmiyligi jihatini oshirish, nomenklaturani kengaytirish, tajribaviy ishlab chiqarishni qisqartirishdan iborat.

      Boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy tizimlarida ob’ekt sifatida iqtisodiyotni boshqarishning barcha bosqichlarida amalga oshirila-digan ishlab chiqarish, ijtimoiy-iqtisodiy funksional jarayonlar xizmat qiladi. Axborot tizimlari bosh-qarish xizmatlari xodimlarining ax-borot xizmat ko‘rsatish tizimlari bo‘lib, axborotni to‘plash, saqlash, uzatish va qayta ishlash bo‘yicha texnologik vazifalarni bajaradi. U konkret iqtisodiy ob’ekt uchun qabul kilingan metodlar va tuzilmaviy boshqaruv faoliyati tomonidan belgilangan reglamentda shakllanadi va ishlaydi, uning oldida turgan maqsad va vazifalarni bajaradi.

       Tashkiliy – iqtisodiy tizimlar halq xo‘jaligida qabul qilgan boshqarish organlari tuzilmasiga muvofiq kichik sinflarga bo‘linmasligi mumkin.

      Tashkiliy-iqtisodiy tizimlarda barpo etilgan avtomatlashgan axborot vositalari axborotni qayta ishlash va boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun mo‘ljallangan axborot, iqtisodiy-matematik metodlar va modellar, texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxassislar yig‘indisini o‘zida aks ettiradi.

Axborot tizimlarini boshqaruv tizimining darajasi bo‘yicha sinflanishi

       Boshqaruv tizimining darajasi bo‘yicha umumdavlat va tarmoq-lararo boshqarish organlari, tarmoq va hududiy boshqarish organlari, tashkilotlarining axborot tizimlariga ajraladi.

      Tegishli organning avtomatlashtirish va ishlash maqsadlariga bog‘liq holda umumdavlat va tarmoqlararo axborot tizimlari nomla-nishda muayyan farqlarga ega.

       Davlat va tarmoqlararo boshqarish organlariga axborotni qayta ishlash tizimlari, ma’lumotlar bazasi va banki, ekspert va axborot-izlash tizimlari kiradi, ular davlat xokimiyati organlari va boshqaruv, tarmoqlararo organlar ishini ta’minlaydi.

      Tarmoqlararo avtomatlashgan axborot tizimlari milliy iqti-sodni boshqarish organlarining (bank, moliya, statistika, ta’minot va boshqalar) ixtisoslashgan tizimidir. Ular o‘z tarkibida qudratli hisoblash komplekslari, tarmoqlararo ko‘p darajali avtomatlashgan axborot tizimlariga ega bo‘lib, iqtisodiy va xo‘jalik bashoratlarini, davlat byudjetini ishlab chiqish, xo‘jalikning barcha bo‘g‘inlari faoliya-ti natijalarini nazorat qilish va tartibga solishni amalga oshiradi.

      Boshqaruvning tarmoq tamoyilini amalga oshiruvchi organlar uchun axborot tizimlarini tuzilmalarining bo‘g‘inliligidan kelib chiqib ajratish mumkin: vazirlik (idora, konsern, assotsiatsiya, xolding) axborot tizimlari – birlashma – korxona.

       Boshqaruvni tarmoq tamoyili bo‘yicha amalga oshiruvchi organlar uchun zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash tarmoq axborot tizimlarini barpo etishga olib keladi, vazirliklar, banklar, idora-lar, korporatsiya va hokazolarni ta’minlovchi axborot, ma’lumotlar banki va bazasini qayta ishlash tizimini o‘zida namoyon etadi. Bu tizimlar SHK lokal hisoblash tarmoqlari bazasida yaratiladi. Tarmoq axborot tizimida axborotni to‘plash, uzatish, qayta ishlash va tahlil qilish amalga oshiriladi. Bu boshqarish apparatining qarorlarni qa-bul qilish va ularni idoralarga karashli korxona va birlashmalargacha yetkazishda majburiy ishtirokini ko‘zda tutadi.

      Korxona (tashkilot, muassasa) tizimida axborot texnologiyalarini tadbiq etish korxonaning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini yaratishga olib keladi, u avtonom holda ham, ishlab chiqarish birlashmasi axborot tizimi tarkibida ham, tarmoq axborot tizimida ham ishlashga mo‘ljallangan.

      Agar korxonaga ishlab chiqarish, sex, brigada kabilar majmuasini namoyon etuvchi tizim deb qaralsa, bu darajalarning har birida axborot texnologiyalaridan foydalanish mumkin. Ularning har birida tegishlicha axborot tizimlari ham paydo bo‘ladi. Bu pog‘onada quyi, asosiy element asosiy ish joylarida axborot texnologiyalaridan foydalanishda namoyon bo‘ladi. Bu holda «avtomatlashgan ish joyi» (AIJ) tushunchasidan foydalaniladi. Yirik korxonalar uchun axborot texnologiyalarini qo‘llash integratsiyalashgan axborot tizimlarini yaratish yo‘li bilan, quyidagi komponentlar tarkibida amalga oshiriladi:

• korxonani boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi (KBAAT);
• avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi (ALT);
• ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning avtomatlashtirilgan tizimi (IChTTAT);

      Korxonaning integratsiyalashgan axborot tizimi korxona ichida ham, tashqi muhit bilan ham (axborot yetkazib beruvchilar, iste’molchilar, banklar, birjalar va boshqalar) keng axborot almashuvini ta’minlaydi.

      Zamonaviy axborot texnologiyalarini kichik va o‘rta tashkilot-lar, hududiy boshqarish organlari, transport, qurilish, savdo va boshqa tashkilotlar faoliyatini avtomatlashtirish uchun qo‘llash «elektron kontoralar» (ofislar), ya’ni alohida avtomatlashtirilgan ishchi o‘rinlarini birlashtiruvchi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi va lokal hisoblash tarmoqdari negizida axborot tizimlarini amalga oshiradi.

      Axborot texnologiyalarini hududiy-ma’muriy boshqarish organlariga tadbiq etish hududiy axborot tizimlari (HAT) ga olib keladi. Ular mahalliy davlat organlari va boshqaruvning tahlil va boshqarish funksiyalarini ta’minlash uchun yaratiladi.

      Hududiy tizim faoliyati mintaqada boshqaruv ishini sifatli bajarishga, hisobotni shakllantirishga, davlat va mahalliy xo‘jalik organlariga tezkor ma’lumotlarni berishga qaratilgan.

      Boshqaruvning tuzilmaviy – hududiy organlariga muvofiq quyidagi tizimlar o‘zaro farqlanadi:

• avtonom respublikalar, viloyatlarning axborot tizimlari;
• shahar xo‘jaligini boshqarishning axborot tizimi;
• ma’muriy rayonning axborot tizimi.

Axborot tizimlarini integratsvyalashuv darajasi bo‘yicha sinflanishi

      Integratsvyalashuv darajasiga ko‘ra barcha axborot tizim-larini beshta sinfga ajratish mumkin:

      1-sinf – vazifali axborot tizimlaridan iborat bo‘lib, unda bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan vazifalar avtomatlashtiriladi. Odatda bunday tizimlar o‘zaro na ish, na axborot jihatidan bog‘liq bo‘ladi. Har bir vazifa uchun ma’lumotlar tashkil etiladi va yig‘iladi.

      2-sinf – O‘zaro bog‘liq vazifalarni avtomatlashtirish bilan ajralib turadi. Ular ayrim tamoyillarga ko‘ra ajratilib kenja tizimlarda guruhlanadi. Kenja tizimlarning ish qobiliyatini ta’minlash uchun lokal ma’lumotlar bazasi yoki o‘zaro bog‘langan lokal fayllar tashkil etiladi.

      3-sinf – yagona ma’lumotlar banki asosida kenja tizimlar o‘rtasida o‘zaro aloqani amalga oshirgan tizimlardan iborat. Ayni paytda kenja tizimlar yanada yirikroq konstruksiyaga (masalan, «hisobot», «tahlil», «boshqarish», «rejalashtirish» bloklari va hokazo) birlashadi. Birlashuv nomigagina amalga oshirilmagan. Tizim ichidagi integratsiyalashuv funksional va model darajasida amalga oshiriladi. Ayni paytda axborot maqsadi, modeli, mezon va cheklovlar, axborotni tashkil etish, axborot texnologiyasi har bir daraja, har bir blok doirasida o‘zaro bog‘liq bo‘ladi.

      4-sinf – bloklarni yagona axborot banki va yagona axborot texnologiyasi bilan yagona tizimga qo‘shib yuborish orqali amalga oshiriladigan axborot tizimlaridir.

      5-sinf – intefallashgan tizimlar. Ularga turli tip va maqsadli axborot tizimlari birlashib, ishlab chiqarish hamda boshqaruv kompleks tarzda avtomatlashtiriladi.

      Sifat darajasiga ko‘ra axborot tizimlari quyidagi sinflarga bo‘linadi:

Axborot-qidiruv tizimi (AQT). EHMda yoki undan tashqarida sakdanishi mumkin bo‘lgan hujjatlar, ikkinchi darajali hujjatlar (masalan, referatlar), hujjatlar nomi yoki manzillarning to‘liq matnini qidirishni amalga oshiradi. EHMda u yoki bu hollarda qi-diruv obrazi nomini olgan va qisqacha mazmuni bayon qilingan huj-jatlarning formallashgan bayoni saqlanadi. O‘ziga kerakli mavzu-dagi hujjatni topishni istagan axborot iste’molchilari tizimga so‘rov yuboradi. Qidiruv natijasiga ko‘ra, tasvir-anan hujjatlarning to‘liq matni yoki so‘ralgan harajatlarning to‘g‘ri-noto‘g‘ri, yetishmasligi, ishonchlilik darajasi haqida ma’lumot beriladi.

Axborot-ma’lumotnoma tizimi (AMT) ko‘p jihatdan foydalanuvchilar so‘roviga binoan iqtisodiy, texnik yoki texnologik mazmundagi axborotni berish, yig‘ish va saqlashga mo‘ljallangan. Aytish mumkinki, axborot-ma’lu-motnoma tizimi raqamli yoki matnli konkretlashtirilgan ma’lumotlar bilan ishlashga qaratilgan. So‘rov-ning turiga va shakliga ko‘ra natijani qanday taqdim etishni belgilaydi. So‘rov natijalari standart ma’lumotnoma shaklida berilishi mumkin yoki foydalanuvchining xohishiga ko‘ra uning so‘rovini qayta ishlash davomida ixtiyoriy ko‘rinishda loyihalashtirilishi mumkin.

Matnlarni qayta ishlash axborot tizimi (MQAT) bevosita foydalanuvchiga matnlarni (xat, maqola, referat, buyruq va hokazo) tahrir qilish, saqlash va ko‘paytirishga mo‘ljallangan.

Ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi (MQIT) EHMdagi hisob-kitoblarning formallashgan algoritmlari bo‘yicha ma’lumotlarni hisoblashga mo‘ljallan-gan. Mazkur tizim ijodiy jarayonlarni emas, eski jarayonlarni (hisob, hisobot, muhandislik-texnik hisob-kitoblari va hokazo) avtomatlashtirishga yo‘naltirilgan.

Maslaxat beruvchi axborot tizimi (MBAT) avtomatlashtirilgan rejimda EHMda ma’lum bir holatlarda tashkiliy yoki texnik mazmundagi qarorlarning ayrim variantlarini tuzib beradi. Bu tavsiyalar qaror qabul qiluvchi shaxs ixtiyoriga beriladi. Maslaxat beruvchi (kengashuvchi) axborot tizimi asosiga real haqiqatga, ya’ni ob’ektdagi yoki boshqaruv tizimidagi jarayonga o‘xshash turli xil matematik modellar joylashtiriladi.

XULOSA

    Xulosa qilib aytganda, axborot tizimlarining tasnifi va ularning har bir turi bilan tanishish – zamonaviy raqamli dunyoda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning muhim shartidir. Axborot tizimlarining turlarini tushunish va to'g'ri qo'llash yordamida tashkilotlar o'z samaradorligini oshirishi, xarajatlarini kamaytirishi va raqobatbardoshligini ta'minlashi mumkin.

Axborot tizimlari – zamonaviy jamiyatning hayotiy qon tomiri, desak mubolag'a bo'lmaydi. Ular axborotlarni qayta ishlash orqali qarorlar qabul qilishni yaxshilaydi, ish jarayonlarini optimallashtiradi, xarajatlarni kamaytiradi va innovatsion yechimlarni taklif qiladi. Axborot tizimlarining tasnifi ularni tushunish va samarali qo'llashda muhim ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Баженова И.Ю. Основы проектирования приложений баз данных. М.: Интернет-Университет Информационных Технологий, 2006.- 324 с.
2.   Грекул В.И. Проектирование информационных систем. М.: Интернет-Университет Информационных Технологий, 2005. – 299 с.
3.   Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va boshqalar. Informatika .Axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanmasi. 1-qism. Toshkent: 2005,334b.
4.   Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va boshqalar. Informatika .Axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanmasi. 2-qism. Toshkent: 2005,394b.
5. Г. Н. Федорова. Информационные системы. -Издательство: Академия., 2010.-208с. 
6. Э. В. Фуфаев, Л. И. Фуфаева. Пакеты прикладных программ. -Издательство: Академия.,2010.-352с.
7. Назиров Ш.А., Қобулов Р.В. ва бошқалар. Компьютер ва офис жиҳозларидан фойдаланиш.-Тошкент, 2007 й.
8. Назиров Ш.А., Қобулов Р.В. Обьектга мo’лжалланган дастурлаш.- Тошкент, 2007 йил.
9. Крёнке Д.М. Теория и практика построения баз данных – Database Processing. СПб.: Питер, 2005. – 858 с.