Hozirgi zamon Xalqaro huquqi sub'yektlari

Reja:

Sub'yekt tushunchasi. Xalkaro huquqiy sub'yektlik mazmuni.

Sub'yektlarning turlari. Davlatlarning huquqiysub'yektivligi.

Davlat suvereniteti

Mustaqilligi uchun kurashayotgan millatlar va xalqlarning xalqaro huquqiysub'yektligi.

Xalkaro tashkilotlarning huquqiy sub'yektivligi

Davlatlarni tan olish. Davlatlarning meros huquqi

Sub'yekt tushunchasi. Xalkaro huquqiy sub'yektlik mazmuni.

«Huquq subekti» tushunchasi davlat va huquq nazariyasida ishlab chiqilgan bolib, davlatlarning ichki huquqi yoki xalqaro huquqga nisbatan emas, balki umuman huquqga nisbatan qollaniladi.

Xalqaro huquq malum xalqaro munosabatlarni tartibga soladi, buning natijasida ular xalqaro-huquqiy munosabatga aylanadi. Xalqaro huquq meyorlari bilan tartibga solingan xalqaro-huquqiy munosabatlarning qatnashchilari xalqaro huquq subektlari deb ataladi.

Huquqiy munosabatlar boshqa ijtimoiy munosabatlardan shunisi bilan farqlanadiki, ularning ishtirokchilari subektlari huquq meyorlarida belgilangan yuridik huquq. va majburiyatlarga ega boladi. Huquq meyori asosida subektga tegishli bolgan muayyan yuridik huquq uning subektiv huquqi hisoblanadi. Unga xalqaro huquqda har doim boshqa xalqaro huquqiy munosabat subektining subektiv majburiyatlari qarama-qarshi turadi.

Huquq meyorlari tizimi obektiv manodagi huquq yoki obektiv huquq deb yuritiladi. Xalqaro huquq tom manoda obektiv huquq hisoblanadi.

Xalqaro huquq subektlari xalqaro huquq meyorlari bilan subektiv huquq va subektiv majburiyatlarga ega bolgan xalqaro-huquqiy munosabatlar qatnashchilaridir.

Davlatlar diplomatik vakolatxonalarining immunitetlari va imtiyozlari, yuridik maqomi togrisidagi meyorlarni kodifikasiya qilgan 1961 yildagi Diplomatik aloqalar togrisidagi Vena Konvensiyasi xalqaro-huquqiy munosabatlarning potensial ishtirokchilari, yani barcha davlatlar ortasidagi tegishli munosabatlarni kozda totadi. Biroq A va B davlatlari ortasidagi bunday xalqaro huquqiy aloqalarni amalga oshirish uchun ular nafaqat ushbu Konvensiya qatnashchilari bolishi zarur, shuningdek, malum bir yuridik fakt mavjud bolishi, yani: ushbu davlatlar va doimiy diplomatik vakolatxona muassasalari ortasida ozaro kelishuvga muvofiq diplomatik aloqalar ornatilishi zarur (Konvensiyaning 2-moddasi). Bungacha ular har qanday boshqa davlat kabi tegishli huquqiy munosabatlarning potensial subektlarigina bolishi mumkinligini anglash qiyin emas. Aynan shunday potensial imkoniyat ularni tegishli yuridik fakt mavjud bolgan takdirda xalqaro huquqiy munosabatlarning real subektiga aylantiradi.

Xalqaro huquq subektlari xalqaro huquq meyorlari bilan subektiv huquq va majburiyatlarga ega bolgan, shuningdek, tegishli huquqiy munosabatlarning real qatnashchilari bolishi mumkin bolgan taraflar, shaxslardir.

Xalqaro huquqda «burch» atamasi orniga «majburiyat» atamasi qollaniladi, chunki tegishli majburiyatlar faqat xalqaro-huquqiy meyorlar bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlarning potensial ishtirokchilarining roziligi bilangina majburiyat tusini oladi. Xususan, bu xalqaro-huquqiy munosabat ishtirokchilarining bir-biridan yuridik mustaqilligini, yuridik majburiy bolgan xatti-harakat qoidalarini belgilovchi, oziga buysundiruvchi tashqi hokimiyatning yoqligida oz ifodasini topadi.

Agar «xalqaro huquq subekti» atamasi uzok vaqt davomida faqat xalqaro huquq nazariyasida foydalanib kelingan bolsa, songgi vaqtlarga kelib xalqaro-huquqiy hujjatlarda ham, xususan BMT doirasida qabul qilingan universal konvensiyalarda foydalanilmokda. Masalan, 1986 yildagi davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro tashkilotlar ortasidagi shartnoma huquqi togrisidagi Vena Konvensiyasining 3-moddasida «bitta yoki bir necha davlatlar ortasida, bitta yoki bir necha xalqaro tashkilotlar va bir yoki bir necha davlat yoki xalqaro tashkilot hisoblanmaydigan xalqaro huquq subektlari ortasida tuzilgan xalqaro bitimlar togrisida soz boradi». Boshqacha aytganda, davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquq meyorlari bilan subektiv huquq va majburiyatlarga ega bolgan qandaydir bir ijtimoiy tuzilmalar xalqaro huquq subekti hisoblanishi belgilangan.

Xalqaro huquq subekti xalqaro huquqning umumiy meyorlariga yoki xalqaro-huquqiy hujjatlarning talabiga muvofiq paydo boladigan xalqaro huquq va majburiyatlar egasidir. Shuningdek, bu xatti-harakatlari togridan-togri xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan va xalqaro-huquqiy munosabatlarga kirishadigan yoki kirishi mumkin bolgan shaxsdir.

Xalqaro huquq fanida birlamchi va ikqilamchi (hosilali) xalqaro huquq subektlariga bolinadi. Bunday farqlanish obektiv voqelik, tabiiy-tarixiy jarayoni va hozirgi xalqaro huquqning rivojlanishi natijasidir.

Birlamchi xalqaro huquq subektlari avvalo davlatlar va ayrim hollarda xalqlar va millatlardir. Ular ijtimoiy organizm sifatida paydo bolib, muqarrar ravishda ozaro aloqa ornatadi, ozi uchun ozaro xalqaro muomala qoidasini yaratadi.

Ikqilamchi (hosilali) xalqaro huquq subektlari birlamchi subektlar tomonidan yaratiladi. Ularning xalqaro huquqiy layoqatining hajmi uning tashkilotchilarining ixtiyori va maqsadiga bogliq. Bu hukumatlararo tashkilot bolishi ham mumkin yoki erkin shaharlar singari davlatga oxshash tuzilma bolishi ham mumkin. Tashkilotchilar ularni oz nomidan davlatlararo munosabatlarga kirishish huquqini beradi.

Sub'yektlarning turlari. Davlatlarning huquqiysub'yektivligi.

Uzok vaqt davomida davlatlar xalqaro-huquqiy munosabatlarning yagona subekti bolib kelgan. Hozirgi xalqaro huquq meyorlari hamon, aksariyat, davlatlar ortasidagi, shuningdek, davlatlar bilan xalqaro tashkilotlar va boshqa xalqaro huquq subektlari ortasidagi ozaro munosabatlarni tartibga soladi. Shu bois, davlatlar xalqaro huquqning asosiy subektlaridir va xalqaro huquqiy munosabatlarning asosiy real ishtirokchilaridir, chunki ular doimiy ravishda bir-biri bilan, xalqaro tashkilotlar va boshqa xalqaro huquq subektlari bilan ozaro munosabatda bolishi zarur.

Xalqaro huquqda «davlat» atamasining umumiy tushunchasi berilmagan. Lekin, bu tushuncha yuridik jihatdan har qanday davlatga hos bolgan umumiy xususiyatdan suverenitet tushunchasidan kelib chiqadi. Xususan, xalqaro huquqning barcha subektlariga har qanday davlatning suverenitetini hurmat qilish, davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, xalqaro muomalada davlatlarning suveren tengligidan kelib chiqish majburiyatlarini belgilaydi.

Davlatlar xalqaro huquqning asosiy va birlamchi subekti, shuningdek, xalqaro munosabatlar faol ishtirokchisidir. Xalqaro-huquqiy manoda davlat uch element:

birinchidan, muayyan hudud;

ikkinchidan, unda yashaydigan aholi;

uchinchidan, siyosiy tashkilot (hokimiyat) birligini namoyon qiladi.

Xalqaro maydonda davlat siyosiy hokimiyat tashkiloti sifatida, ayniqsa, uning oliy organi nomidan xalqaro huquq subekti bolib, davlatning rasmiy vakili sifatida chiqadi. Davlatning xalqaro huquq subekti sifatida xarakterlovchi asosiy belgisi davlat suvereniteti hisoblanadi.

Xalqaro huquq subekti sifatida davlatning birlamchiligi shundaki, ular hech kim tomonidan tashkil qilinmaydi, ular obektiv tarixiy reallik sifatida mavjuddir. Boshqa tomondan, davlatlar ozlari xalqaro huquqning ikqilamchi (hosilali) subekti xalqaro tashkilotlarni tashkil qilishi mumkin.

Birlamchi subekt sifatida davlatlar universal xalqaro huquq layoqatiga ega. Birlamchilik davlatning xalqaro huquqni asosiy subekti sifatidagi rolini belgilaydi. Aynan davlatlar xalqaro huquq meyorlarini ishlab chiqadi, ularni buzganlik uchun javobgarlikni, xalqaro huquqiy tartibotni va xalqaro tashkilotlarning funksiyalarini belgilaydi. Davlatlarning ushbu imkoniyatlari ozlari tomonidan yaratilgan xalqaro huquq tamoyillari va meyorlaridan boshqa hech nima bilan chegaralanmagan. Mazkur tamoyillar va meyorlarga muvofiq davlatlar xalqaro huquq subekti sifatida xalqaro hujjatlarda, xususan BMT Ustavida mustahkamlab qoyilgan asosiy huquq va majburiyatlarga ega boladi. Biroq, hanuzgacha bunday huquq va majburiyatlar royxati ishlab chiqilmagan.

Hozirgi zamon xalqaro huquq doktrinasi davlatlarning quyidagi asosiy huquqlarini ajratadi:

- mustaqillik va ozining qonuniy huquqlarini erkin amalga oshirish;

- oz hududi ustidan va uning doirasida xalqaro huquq tomonidan tan olingan immunitetlarga rioya qilgan holda barcha shaxslar va boshqa narsalarga nisbatan oz yurisdiksiyasini amalga oshirish;

- boshqa davlatlar bilan teng huquqlilik;

- qurolli bosqinchilikka nisbatan yakka va jamoa tartibida ozini mudofaa qilish.

Asosiy majburiyatlar:

boshqa davlatlarning ichki va tashqi ishlariga aralashmaslik;

inson huquqlarini hurmat qilish;

oz hududida shunday sharoit belgilash lozimki, unda xalqaro tinchlikka xavf tugdirmasligi lozim;

boshqa davlatlar bilan nizolarni tinchlik yoli bilan hal qilish;

kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan boshqa davlatlarning hududiy yaxlitligiga va siyosiy mustaqilligiga yoki xalqaro huquqga zid bolgan boshqa tarzda tajovuz qilmaslik;

oz majburiyatlarini buzayotgan davlat yoki BMT tomonidan ogohlantiruvchi yoki majburlovchi chora qollanilayotgan davlatga yordam korsatmaslik;

oz xalqaro majburiyatlarini vijdonan bajarish singari holatlarni kiritish mumkin.

Xalqaro huquq uchun davlatlarni oddiy (unitar)ga va murakkabga bolish malum ahamiyatga ega.

Davlatning hududiy-tashkiliy tuzilmasi turli xil bolishi mumkin. Davlat tuzilishining oddiy (unitar) va murakkab (federativ va konfederativ) shakllari farqlanadi.

Unitar davlatlar joylardagi hokimiyat organlari toliq boysundirilgan yuqori davlat hokimiyati organlarining yaxlit tizimini bildiradi. Unitar davlat hududi siyosiy mustaqillikka ega bolmagan mamuriy-hududiy birliklarga bolinadi. Bu holda faqat davlat yaxlit tuzilma sifatida xalqaro huquq subekti boladi.

Unitar davlat davlatning hududiy tashkillanishining ikki shaklidan biridir. Davlat, agar bu davlatning kop qismi davlat tuzilmasi maqomiga ega bolmasa unitar (oddiy) hisoblanadi. Unitar davlat tarkibida alohida avtonom milliy davlat, shu jumladan, oz davlatchilik belgilariga ega bolgan tuzilmasi bolishi mumkin (masalan, unitar Ukraina tarkibida Qrim Respublikasining mavjudligi). Unitar davlatda faqat yagona Konstitutsiya, bir fuqarolik, yuqori davlat hokimiyati organlarining yagona tizimi mavjud boladi. Unitar davlatning tarkibiy qismlari aksariyat hollarda mamuriy-hududiy bolinma maqomiga ega: ular markaziy organ tomonidan qabul qilingan qonunlar asosida boshqariladi, ularning hududi oddiy umumdavlat qonuni asosida, mahalliy organlar va mahalliy aholining roziligisiz ozgartirilishi mumkin.