Abdurauf Fitrat hayoti va ijodi

Abdurauf Fitrat hayoti va ijodi

 

Abdurauf Fitrat hayoti va ijodi

Reja:

• Abdurauf Fitrat hayoti va ijodiy faoliyati .
• Cho’lpon (asl ism sharifi Abdulhamid Sulaymon o’g’li Yunusov) ijodiy va adabiy faoliyati .
• Mahmudxo’ja Behbudiyning ijodi  va hayoti.

Hayoti va ijodi

Fitrat 1886-yilda (uning o‘zi 1884-yil deb ko‘rsatgan) Buxoroda tug‘ilgan. Uning bolaligi haqida juda kam ma’lumot mavjud, bu esa, Adeb Xolidning fikricha, o‘sha davrdagi Markaziy Osiyolik shaxslarga xosdir. Uning otasi Abdurahimboy dindor musulmon va savdogar bo‘lib, oilasidan Marg‘ilonga, keyin esa Qashg‘arga ketgan. Fitrat dunyoviy bilimlarning ko‘pini Mustafbibi, Nastarbibi yoki Bibijon deb ataladigan onasidan olgan. Edward A. Allworthning ta’kidlashicha, onasi uni Bedil, Fuzuliy, Alisher Navoiy va boshqalarning asarlari bilan tanishtirgan. Abduraufning Abdurahmon ismli ukasi va Mahbuba ismli singlisi bo‘lgan.

Muhammadjon Shakuriy Fitrat yoshligida otasi bilan haj ziyoratini amalga oshirganini taklif etadi. Maktab-turidagi ta’limdan so‘ng, Fitrat 1899-yilda Buxoroning Mir Arab madrasasida tahsil olishni boshlagan va 1910-yilda tugatgan. Shakuriy davom ettirishicha, Fitrat 1907-1910-yillar orasida Rossiya Turkistoni va Buxoro amirligi bo‘ylab keng sayohat qilgan. Adabiyotshunos Begali Qosimov Fitrat Buxoroda 18 yoshigacha o‘qigan va 1904-1907-yillar oralig‘ida haj ziyoratini amalga oshirgan, shuningdek, Turkiya, Eron, Hindiston va Rossiyani ham ziyorat qilganini aytadi. Zaynobiddin Abdurashidovning aytishicha, Fitrat 20-asr boshlarida Mekkaga haj safarini amalga oshirgan, bu davrda Hindistonda bo‘lib, uyiga qaytish yo‘liga pul topish uchun sartaroshlik qilgan. Abdurashidovga ko‘ra, Fitrat o‘sha davrda allaqachon Mijmar taxallusi bilan shoir sifatida tanilgan edi. Shakuriy bilan bir qatorda Xolid va Allworth ham Fitratning Buxorodagi o‘qish joyi sifatida Mir Arab madrasasini tilga oladi. Madrasa davrida Fitrat o‘z ustozidan qadimgi yunon falsafasini ham o‘rgangan.

Fitrat o‘zining 1929-yilda nashr etilgan tarjimai holida Buxoroni eng qorong‘u diniy markazlardan biri sifatida tasvirlaydi. U dindor musulmon bo‘lib, dastlab Jadidlar islohoti harakatiga (usuli jadid “yangi usul”) qarshi bo‘lgan. Fitratning o‘zi “yangi usul”da asosiy ta’limni olmagan. Sadriddin Ayniy Fitratni o‘sha davrda Buxoroning eng ziyoli va e’tiborga loyiq talabalari qatorida tanitadi, biroq u 1911-yilgacha Buxorodan tashqarida deyarli noma’lum edi. Abdurashidov Fitratning Buxorodagi birinchi jadidlar guruhi faoliyatida ishtirok etmaslik sababini amir Abd al-Ahadxonning qat’iy, liberalizmga qarshi rejimi bilan izohlaydi. Abdurashidovning fikricha, Fitrat taxminan 1909-yilda islohatchi g‘oyalarga qiziqish uyg‘otgan, va bu Mehmet Akif Ersoyning “Sirot-i Mustaqim” jurnalining ta’sirida sodir bo‘lgan. Bu jurnal va boshqa gazeta-jurnallar o‘sha davrda Buxoro talabalariga tarqalgan edi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning ham Fitratga ustoz bo‘lganligi aytiladi. Fitrat ta’limini tugatgach, qisqa muddat madrasada dars bergan.

Fitrat zamonaviy o‘zbek adabiyotiga katta hissa qo‘shib, fors, turkiy va kech chig‘atoy tillarida she’riyat va nasr yo‘nalishlarida ijod qildi. Siyosatchi va ko‘plab ilmiy sohalarda olim sifatida faoliyat yuritishdan tashqari, Fitrat shoirlik va dramaturg sifatida ham adabiy asarlar yaratgan. Dastlab Fitrat she’rlar va maqolalarni fors tilida yozgan bo‘lsa, 1917-yildan boshlab sof turkiy tilda yozishga o‘tdi. 1921-yilda Buxoro milliy tilini o‘zbek tili sifatida belgilanishiga mas’ul bo‘lgan Fitrat, 1920-yillarning oxirlarida yana tojik tilida yozishni boshladi. 1920-yillar boshida Fitrat o‘zbek va tojik tillarini lotinlashtirish bo‘yicha harakatlarda qatnashdi.

Fitrat 1910-yillarning boshlarida Istanbulda tahsil olgan paytida islomiy islohotchilik bilan tanishib, falsafiy maqolalar yozgan. Markaziy Osiyoga qaytgach, mahalliy jadidchilik harakatining nufuzli g‘oyaviy yetakchisi sifatida tanildi. Buxoro amiriga qarshi bo‘lib, surgunda yashagan Fitrat kommunistlar tomonida bo‘ldi. Amirlik tugatilgach, u Buxoro Xalq Sovet Respublikasining hukumatida bir qancha lavozimlarda faoliyat yuritdi, so‘ngra Rossiyada bir yil yashashga majbur bo‘ldi. Keyinchalik bir qancha kollej va universitetlarda dars berdi va O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasida ilmiy izlanish lavozimida faoliyat olib bordi.

Stalin davridagi Buyuk Qatag‘on vaqtida Fitrat qamoqqa olindi va qarshi inqilobiy va millatchilik faoliyati uchun ayblanib, 1938-yilda qatl etildi. Uning asarlari o‘limidan keyin o‘nlab yillar davomida taqiqlangan. Fitrat 1956-yilda reabilitatsiya qilingan bo‘lsa-da, uning ijodiga tanqidiy munosabat bir necha bor o‘zgarib kelgan. Ba’zi tojik tanqidchilari Fitrat singarilarni “xoin” deb atagan bo‘lsalar, mustaqil O‘zbekistonda boshqa yozuvchilar uni shahid deb ataganlar.

Fitrat 1886-yilda (uning o‘zi 1884-yil deb ko‘rsatgan) Buxoroda tug‘ilgan. Uning bolaligi haqida juda kam ma’lumot mavjud, bu esa, Adeeb Xolidning fikricha, o‘sha davrdagi Markaziy Osiyolik shaxslarga xosdir. Uning otasi Abdurahimboy dindor musulmon va savdogar bo‘lib, oilasidan Marg‘ilonga, keyin esa Qashg‘arga ketgan. Fitrat dunyoviy bilimlarning ko‘pini Mustafbibi, Nastarbibi yoki Bibijon deb ataladigan onasidan olgan. Edward A. Allworthning ta’kidlashicha, onasi uni Bedil, Fuzuliy, Alisher Navoiy va boshqalarning asarlari bilan tanishtirgan. Abduraufning Abdurahmon ismli ukasi va Mahbuba ismli singlisi bo‘lgan.

Muhammadjon Shakuriy Fitrat yoshligida otasi bilan haj ziyoratini amalga oshirganini taklif etadi. Maktab-turidagi ta’limdan so‘ng, Fitrat 1899-yilda Buxoroning Mir Arab madrasasida tahsil olishni boshlagan va 1910-yilda tugatgan. Shakuriy davom ettirishicha, Fitrat 1907-1910-yillar orasida Rossiya Turkistoni va Buxoro amirligi bo‘ylab keng sayohat qilgan. Adabiyotshunos Begali Qosimov Fitrat Buxoroda 18 yoshigacha o‘qigan va 1904-1907-yillar oralig‘ida haj ziyoratini amalga oshirgan, shuningdek, Turkiya, Eron, Hindiston va Rossiyani ham ziyorat qilganini aytadi. Zaynobiddin Abdurashidovning aytishicha, Fitrat 20-asr boshlarida Mekkaga haj safarini amalga oshirgan, bu davrda Hindistonda bo‘lib, uyiga qaytish yo‘liga pul topish uchun sartaroshlik qilgan. Abdurashidovga ko‘ra, Fitrat o‘sha davrda allaqachon Mijmar taxallusi bilan shoir sifatida tanilgan edi. Shakuriy bilan bir qatorda Xolid va Allworth ham Fitratning Buxorodagi o‘qish joyi sifatida Mir Arab madrasasini tilga oladi. Madrasa davrida Fitrat o‘z ustozidan qadimgi yunon falsafasini ham o‘rgangan.