SODDA GAPLARNI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH

SODDA GAPLARNI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH

 

sodda gaplarni innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish

MUNDARIJA

KIRISH.....................................................................................................................3

I BOB. KESIM HAMDA EGA BILAN ALOQADOR MAVZULARNI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH

1.1. Sodda gap, gap bo‘laklari mavzusini o‘qitish.............................................. 9

1.2. Kesim va uning ifodalanishi mavzusini o‘qitish.........................................16

1.3. Ega va uning ifodalanishi, egali va egasiz gaplar, sodda yig‘iq va sodda yoyiq gaplar mavzusini o‘qitish..................................................................................25

Bob bo‘yicha xulosalar...................................................................................36

II BOB. IKKINCHI DARAJALI BO‘LAKLARNI ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA OʻQITISH

2.1. Hol, to‘ldiruvchi, aniqlovchi mavzusini o‘qitish........................................ 38

2.2. Gap bo‘laklari tartibi, gap urg‘usi, to‘liq va to‘liqsiz gaplar mavzusini 

o‘qitish..............................................................................................................51

Bob bo‘yicha xulosalar...................................................................................66

III BOB. MURAKKABLASHGAN SODDA GAPLARNI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH

3.1.  Uyushiq bo‘lakli gaplar mavzusini o‘qitish................................................67

3.2. Ajratilgan bo‘lakli gaplar mavzusini o‘qitish.............................................. 73

3.3. Kiritmalar mavzusini o‘qitish.......................................................................... 79

Bob bo‘yicha xulosalar......................................................................................... 86

 XULOSA ..............................................................................................................87

ADABIYOTLAR RO‘YXATI..............................................................................89

KIRISH

Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining dolzarbligi va zaruriyligi. Davrimizning hayotiy ehtiyojlari maktablarda ta‘lim-tarbiya ishlari darajasini yuqori bosqichga ko‘tarishni, har tomonlama puxta bilim olgan, fan va texnika asoslari bilan qurollangan kelajak avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishni talab qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev: ”Bizning vazifamiz – to‘plangan tajriba va ilg‘or xalqaro amaliyotga suyangan holda, o‘zimizning taraqqiyot va yangilanish modelimizni qat‘iy amalga oshirishdan iborat. Shu borada yaqin va o‘rta muddatga belgilangan marralarga erishish uchun qat'iyat bilan harakat qilishimiz zarur”[1] deb ta‘kidlaganlari bejiz emas. Negaki, taraqqiyotga erishishda mamlakat jtimoiy tizmining barcha sohalari faol bo‘lmoqliklari shart. Umumta‘lim maktablarining asosiy vazifasi o‘quvchilarning fikrlash salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini o‘stirish; ularni o‘z-o‘zini, moddiy borliqni tilning ifoda vositalari yordamida anglashga hamda o‘z fikri va his-tuyg‘ularini ona tilining keng imkoniyatlari doirasida bayon eta olish, ma‘lum fanlar yuzasidan turli bilim va malakalarni hosil qilish, to‘la savodxonlikni ta‘minlash, ularda zamonaviy dunyoqarashni shakllantirishdan iborat[2] . Bu vazifani amalga oshirishda o‘qituvchi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Biroq o‘quvchilarni ongli, yuksak saviyali, g‘oyaviy siyosiy jihatdan yetuk qilib tarbiyalashda o‘qituvchining bilimi yoki undagi to‘plangan tajribaning o‘zi yetarli emas. Jamiyat hayotida ro‘y bеrgan tub o‘zgarishlar barcha sohalar kabi ilmu fanning tubdan o‘zgarishi, yangicha rivoj topishiga sabab bo‘ldi. O‘zbеkistonning o‘z istiqloliga erishishi o‘zbеk tilshunosligining rivoji va uning taraqqiyoti yo‘llarini bеlgilab bеrishda, o‘rganishda yangi davr ochdi. Birinchi prеzidеntimiz Islom Karimov “Har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yеr osti va yеr usti boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, birinchi navbatda o‘zining yuksak madaniyati va ma‘naviyati bilan kuchlidir”[3], – dеgan edilar. Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma‘naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish millat ta‘lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan yo‘nalashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat bеrib kеlinmoqda. Bizning tanlagan malakaviy bitiruv ishimizning mazmuni ham yuqoridagi fikrlarga asoslanib ona tili ta‘limida sintaksisni o‘rgatish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Har qanday muloqotning asosida to‘g‘ri tuzilgan nutq yotadi. Nutqni to‘g‘ri tuzish uchun uchun esa o‘quvchilardan ma‘lum bilim, ko‘nikma va malakalar talab etiladi. Nutq ishtirokchilarining to‘gri nutq tuzish malakalarini quyi sinflardan shakllantira borish lozim, bu jarayonda sintaksisning o‘rni katta albatta. Chunki fikr ifodalovchi birlik bu gap hisoblanadi. Gap esa, albatta, gap bo‘laklaridan tuziladi. Gap bo‘laklarini to‘g‘ri ishlata bilish muammosi bugungi ona tili ta‘limining diqqat qaratilishi lozim masalalaridan biri hisoblanadi..

Mavzuning o‘rganilishi. Sintaksisning nazariy asoslari G‘.A.Abdurahmonov,  Sh.Sh.Shoabdurahmonov,  A.A.Xojiyеvlar tomonidan ishlab chiqilgan[4] . Keyinchalik bu tadqiqotlar N.Mahmudov, A.Nurmonovlar tomonidan davom ettirildi[5] . Sintaksisni nazariy planda batafsil o‘rgangan olimlardan yana biri B.O‘rinboyevdir[6]. Shuningdek, M.Omilxonovaning “Maktabda sodda gap sintaksisini o‘rgatish”[7], “Maktabda ona tili sintaksisini o‘rgatish”[8] nomli metodik qo‘llanmalarida nazariy qonun-qoidalarni o‘quvchilar ongiga singdirish, bilimlarni mustahkamlash, shu jarayonda gapning intonatsion xususiyatlari ustida ishlash, yoshlarning tafakkurini o‘stirish masalalari atroflicha bayon etilgan. Mazkur qo‘llanmalarda gapning ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rgatish metodikasi ham ancha keng ilmiy-nazariy tadqiq qilingan. Ammo bu kabi qo‘llanmalarda akademik litseylarda gapning ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlari borasida ma‘lumotlar uchramaydi. Chunki akademik litseylar ta‘lim sohasidagi yangi hodisa bo‘lib, bu boradagi ilmiy-pedagogik muammolar o‘zining munosib yechimi, mukammal tadqiqotlari va ijrochisini kutib turibdi. To‘g‘ri, oliy ta‘lim muassasalari filologiya fakultetlarining “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi”, akademik litseylarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanlari uchun yaratilayotgan darslik va qo‘llanmalarda mazkur muammoga bir qadar munosabat bildirilgan. Mazkur masalaning o‘qitish bilan bog‘liq metodik jihatlari kompleks tahlil qilingan emas.

Dissertatsiyaning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bogʻliqligi. Tadqiqot mavzusi Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti oʻzbek tili va adabiyoti fakulteti oʻzbek tilini oʻqitish metodikasi kafedrasining «Filologiya fanlarining dolzarb muammolari va ularni amaliyotga joriy etishning yangi pedagogik texnologiyalari» mavzusidagi ilmiy-tadqiqot rejasining tarkibiy qismi sifatida bajarilgan.

Tadqiqotning maqsadi umumta’lim maktablari 8- sinf oʻquvchilari uchun sintaksis boʻlimida oʻtiladigan sodda gap, gap boʻlaklari, toʻliq va toʻliqsiz gap, gap boʻlaklari tartibi va urgʻusi, uyushiq, undalmali gaplar va kiritmalar mavzusini yangi pedagogik texnologiyalar asosida oʻtish haqida ma’lumot berishdir.

Tadqiqotning vazifalari. Ishning asosiy maqsad-mohiyatidan kelib chiqib
tadqiqot oldiga quyidagi vazifalar qoʻyilgan:

– o‘zbеk tili sintaksisida gap bo‘laklarining shakliy tuzilishini o‘rganib chiqqan holda umta’lim maktablarida o`qitilishini yoritish; 

– o‘zbеk tili sintaksisida gap bo‘laklarining mazmuniy tuzilishini tahlil qilish;

 – o‘zbеk tili gap qurilishida uyushiq bo‘laklar, undalma va kiritmalarningo‘rni va o‘rganilishini tahlil qilish;

– ona tili darslarida gap bo‘laklari, to`liq va to`liqsiz gap hamda gap urg`usini o‘rgatish usullarini ishlab chiqish.

Tadqiqotning obyektini umumta’lim maktablari uchun chop etilgan 8-sinf darsligi va yangi pedagogik texnologiyalar tashkil etadi.

Tadqiqot prеdmеti. Ona tili fani o‘qituvchilarining axborotli – kasbiy tayyorgarligini ta‘minlashning tеxnologik tizimi, shart – sharoitlari, o‘ziga xos xususiyatlari va samaradorligi. Ilmiy yangligi: Sintaksisni kompleks tarzda o‘quvchilarga yangi pеdagogik tеxnologiyalar asosida o‘rgatish usullarini ishlab chiqish va amaliyotda sinab xulosalar chiqarish muammosi ishning yangiligini bеlgilaydi. 

Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Ma’lumki, ilm-fan onuniyatlarini o‘zlashtirish, ko‘nikma o‘rganilgan bilimlarni turli vaziyatlarda qo‘llay olish, malaka esa o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni hayotga tatbiq etish mahoratidir. Masalan, tilning biror qonuniyatini o‘rgatish bilan chegaralanib, faqat bilim berilsa, bu bilimni o‘quvchi mustaqil ravishda o‘z nutqida qo‘llay olmasligi mumkin. O‘quvchilarning ham og‘zaki, ham yozma nutqiy malakalarini nazarda tutgan holda gap bo‘laklarini innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish ishimizning ilmiy yangiligini tashkil qiladi.

Tadqiqot usullari. Ishda asosan tavsifiy, qisman qiyosiy, uslubiy, ba‘zi hollarda sintaktik tahlil usullaridan foydalanildi. 

Tadqiqotning nazariy asoslari. Mavzuga oid nazariy masalalarni yoritishda mashhur tilshunoslar A.Gʻulomov, A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Hojiyev, A.Musayev kabi olimlarning tadqiqotlariga asoslanildi.

Tadqiqotning mеtodologik asoslari. Tadqiqotning mеtodologik asoslarini Rеspublikamiz Prеzidеntining til haqidagi qarashlari, O‘zbеkiston Rеspublikasining Konstitutsiyasi, “Ta‘lim to‘g‘risida”gi Qonun, Davlat ta‘lim standartlari tashkil qiladi.

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ona tilini sevish, uni puxta o‘rganish, hosil qilingan malakalarni adabiy talaffuz va imlo qoidalariga muvofiq holda amalda to‘g‘ri qo‘llay bilish madaniylik belgisidir. Madaniy nutq esa orfoepiya, orfografiya hamda uslub talablariga muvofiq so‘zlash va yozishdir. Ona tilimiz–ajlodlarniavlodlarga, asrlarni asrlarga ulovchi vosita. Ona tilini mukammal o‘rganish jarayonida o‘quvchilar uning serviqor qudratini bilib oladilar. Ta’kidlanganidek, ona tili o‘qitishdan asosiy maqsad o‘quvchilarda ona tilida fikrini to‘g‘ri, aniq, ravshan va go‘zal ifodalay olish ko‘nikmalarini  shakllantirish va rivojlantirishdan iboratdir. So‘zlarni to‘g‘ri tanlash, nutqni tinglovchiga qulay tarzda tuza olish insoniy madaniyatning eng asosiy tarkibiy qismidir. Shuning uchun har bir so‘z, birikma va gapni barcha qirralari bilan to‘g‘ri, o‘rinli ishlata olishni o‘rgatish, o‘z nutqiga nisbatan ehtiyotkorlik, mas’uliyat tuyg‘usini shakllantirish ona tili darslarida muhim ahamiyat kasb etadi.

Tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi. Biz - o‘qituvchilar yangi iqtisodiy-ijtimoiy sharoitda bilimli va egallagan bilimini sharoitga mos ravishda qo‘llay oladigan ijodkor kishilarni tarbiyalab bermog‘imiz zarur. Chunki ilmlining bilimi omborda yotgan sara urug‘ bo‘lsa, tadbirkorning bilimi yerga ekilgan dondir, deydilar. Arab ijodkorlarining biri «ilmini amalda qo‘llay olmagan olim yomg‘irsiz bulut, u quyosh yuzini to‘sishdan boshqa hech narsa bermaydi», deb ta’kidlaydi. Tadbirkor o‘z bilimini ishga solib, undan samara ola biladi. Har bir sohaning tadbirkorlari bo‘ladi. Shuningdek, nutq tadbirkorligini singdirish ona tili

mashg‘ulotlarining bosh vazifasidir. Grammatik qoidalarning yetarli o‘zlashtirilmasligi, yozma nutqda ifodalash malakasining yetishmasligi yozma ishlarda xatolarga yo‘l qo‘yilishining asosiy sababidir. Shuning uchun nutqni o‘stirish bevosita tilning grammatik qurilishini va lug‘at tarkibini mukammal o‘zlashtirish bilan bog‘liq. Gap bo‘laklarini innovasion pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish o‘quvchilar bilimining har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.

Tadqiqot natijalarining joriylanishi. Tadqiqotning natijalari dissertant tomonidan dissertatsiya mavzusi yuzasidan respublika ilmiy jurnal va ilmiy toʻplamlarida nashr etilgan maqolalarida oʻz ifodasini topgan. 

Tadqiqotning sinovdan oʻtishi (aprobatsiyasi). Dissertatsiya Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti oʻzbek tilini oʻqitish metodikasi kafedrasining 2023-yil 26-apreldagi 9-sonli yigʻilishida muhokama qilinib, himoyaga tavsiya etilgan. 

Ishning tuzilishi va hajmi: Tadqiqot ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami 92 sahifani tashkil etadi.

[1] Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O‘zbekiston NMIU, 2016.

[2] Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури // ЎзР Халқ таълими вазирлигининг ахборотномаси. №1. – Тошкент. 47-бет

[3] Karimov I.A. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbеkiston, 1992.

[4] Абдураҳмонов Ғ., ва б. Ўзбек тили грамматикаси. II қисм, Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976.

[5] Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995.

[6] Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили сўз бирикмаси ва содда гап синтаксисидан маърузалар. – Тошкент, 1990.

[7] Омилхонова М. Мактабда содда гап синтаксисини ўргатиш.– Тошкент: Ўқитувчи, 1977.

[8] Omilxonova M. Maktabda ona tili sintaksisini oʻrganish. – Toshkent: Oʻqituvchi, 1991.