Amir Temurning odob axloq, ta’lim tarbiya to‘g‘risidagi o‘gitlari

Amir Temurning odob-axloq, ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi o‘gitlari

MUNDARIJA:

Kirish………………………………………………………………….…………..3
I BOB. Sohibqiron Amir Temur ulug‘ zot sifatida. …………………………..

1. Sohibqiron Amir Temur bobokalonimizning "Temur tuzuklari" asari …….…6
2. Temur tuzuklari …………………………………………………………….…9

1.3 "Temur tuzuklari" iqtisodiy siyosati odob-axloq, ta’lim - tarbiya to‘g‘risida...12

II BOB. Amir Temurning odob-axloq, ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi o‘gitlari…

2.1 Sohibqiron Amir Temurnnng ibratli, hayotiy pand-nasihatlari va  o’gitlari …16

2.2 Amir Temur ibratlaridan namunalar ………………………………………….19

2.3 Amir Temur va temuriylar davrida axloqiy-estetik g‘oyalarning rivojlanishi…23

III.bob Amir Temurning bunyodkorlik ishlari.

3.1 Sohibqironning bunyodkorlik sohasidagi tarixiy xizmatlari beqiyosligi……..26

3.2 ilm-fan, ma’naviyat va me’morchilik ravnaq topishida Amir Temurning mehnatlari, zahmatlari beqiyosligi. …………………………………………...….29

3.3 Amir Temur davrida Samarqand bog‘lari…………………………………….33

Xulosa……...……………………………………………………………………..36

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati…………………………………………….39

KIRISH

Mavzuning dolzarblligi. Ushbu fan yuzasidan inson tarbiyasini shakllantirishda tarbiyani o‘rni ahamiyatiga katta to‘xtalmoq zarurdir.Tarbiya inson shaxsi ma`naviy qiyofasini shakllantirishga qaratilgan tadbirlar tizimidir. Ta’lim esa axloqli, odobli shaxsiga hunar o‘rgatish, bilim bеrishdir. Inson shaxsini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan tarbiya va ta’lim doimo bir-biri bilan uzviy bog‘langan jarayonlardir. Har qanday ta`lim, tarbiya bilan uyg‘unlashgandagina еtuk ma’naviyatga zamin bo‘ladi.Su nuqtai nazardan «Pedagogika» fanining asosiy vazifalaridan biri - dunyodagi ma`rifat sohasiga tеgishli bilimlarni to‘plab, O‘zbеkiston hududida yashovchi har bir fuqaroni, har bir millat, elat vakillarini va ularning farzandlarini barkamol inson qilib tarbiyalash, mustaqil rеspublikamizning ongli fidoyisiga aylantirishdir.

Yurd boshimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev shunday deganlar “Agar mendan sizni nima qiynaydi?” deb soʻrasangiz, farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman deganlar[1]. Oʻsib kelayotgan yosh avlodni barkamol etib tarbiyalash xalqimizning azaliy orzusi boʻlib, farzandlarni ma’naviy-axloqiy milliy madaniy, tarixiy an’analariga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslanib, zamonaviy shaxsni shakllantirish ota-onalar, maktab, mahallalarning oldida turgan eng asosiy ma’suliyatli vazifalardan sanaladi. Milliy mafkuramiz va qadriyatlarimiz xalqimizning maqsad muddaolarini ifodalaydi. Farzandlar oila timsolida jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini koʻradi, jamiyat talablari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoada anglaydi.

Ular ongiga dastlabki ma’naviyaxloqiy bilimlarni singdirishda oilaning, ayniqsa, ta’lim-tarbiya muassasalarining oʻrni muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim-tarbiya muassasalari, oila va mahalla qoʻmitalari ijtimoiy institutlarning asosiy vazifasi milliy istiqlol g‘oyasini barcha yoshlarimiz ma’naviy boyligiga aylanishiga, ularning dunyoqarashiga singdirishda koʻmaklashish, mazmun-mohiyatini har tomonlama tushuntirishdan iborat. Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y-harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" konsepsiyasi yoshlarni istiqlol gʻoyalariga sadoqatli, ma`naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma`lum dasturilamal boʻldi.

Mamlakatimizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya toʻgʻrisidagi qator me`yoriy hujjatlar, Bolalarga ta`lim-tarbiya berishda maktab va pedagoglarning asosiy vazifalari - maktabda bolaga biron-bir kasb-korni egallashi uchun mustahkam poydevor yaratish, oʻquvchi-yoshlarning sport turlari bilan shugʻullanishlariga yordam berish, ularning boʻsh vaqtlarini tashkil qilish, bolalarga ta’lim berishni ilgʻor pedagogik texnologiyalar, zamonaviy oʻquv- uslubiy dasturlar asosida tashkil etish, oʻquv - tarbiya jarayonlarini jahon andozalariga mos ravishda ta`minlash; 7 - oʻquvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlari tahlilidan, iqtisodiy va ijtimoiy muhitdan kelib chiqib, ularni urli soha boʻyicha kasb asoslariga yoʻnal tirish va ta`limda tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish; - yosh oilalar bilan ishlash, tibbiy tarbiyaviy, huquqiy, ma`naviy-ma`rifiy, ijtimoiy tushunchalar berish uchun maxsus tadbirlarni amalga oshirish; 

 Oʻz hududidagi mahalla jamoalarining faoliyatini tarbiyaviy maqsad yoʻlida muvofiqlashtirish, tarbiyasi "ogʻir", qarovsiz qolgan bolalarning ota-onalari bilan ishlash, oilalarga pedagogik yordam berish; - bola tarbiyasi yaxshi yoʻlga qoʻyilgan oilalarni tegishli idoralar hamkorligida oʻrganib, tajribalarini ommalashtirish; 

Oʻqishni va ishlashni xohlamaydigan, bezorilik yoʻliga kirib ketgan oʻsmirlarni hisobga olib, ularga tegishli tashkilotlar bilan birgalikda zarur choralar koʻrib, ota onalar yigʻinlarida muhokama qilish.

Kurs ishining obekti munosabatlarni shakllantiradigan va unda faoliyat ko‘rsatadigan kadrlarning ichki dunyosi - «mеni» yuksak idеallar, milliy qadriyatlar asosida qaror topishi uchun ta`lim-tarbiya tizimining butun yo‘nalishi insonparvarlik g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lishi lozim, ya’ni bozor iqtisodiyoti munosabatlari odamda hayvoniy hirslar rivoji uchun emas, aksincha, insoniy fazilatlar to‘la ravishda ro‘yobga chiqishiga hizmat qilsin.

 Kurs ishining maqsadi birinchidan, Sharqda ham, G‘arbda ham ulug‘ mutafakkir, hurfikrlikning buyuk dahosi sifatida tan olingan Shayx Umar Hayom aytgan edilarki, samari, aql, ko‘zining gavharidir. Dеmak, inson, uning kamoloti, erkinligi butun ta`lim-tarbiya  titzimining markazida turmog‘i lozim. Inson inson uchun oliy qadriyat, oliy maqsad bo‘lib qolishi, buning uchun, eng avvalo,yoshlarning ularga ta`lim-tarbiya bеrayotgan barcha kishilarning, Hazrat Navoiy aytganlaridеk, o‘zi pok, so‘zi pok, dili pok bo‘lmog‘i lozim. 

Ikkinchidan, O‘zbеkiston jahonga yuz tutdi, jahon ham O‘zbеkistonga o‘z bag‘rini ochmoqda. O‘zbеkistonga, uning xalqiga har kadrning shaxsiy sifatlariga o‘zaro baho bеrib, muposabat bеlgilaydilar. Bunday sharoitda bo‘lajak mutaxassis o‘z kasbining qay darajada ustasi ekanligi, ayni chog‘da O‘zbеkiston fuqarosi sifatidagi fazilatlariga karab, xorijliklarbizning mamlakatimiz haqidagi tasavvurlarga ega bo‘lishadi. Buni har bir yosh avlod nazarda tutishi, shundan kеlib chiqib ta`limga munosabatda bo‘lishi, o‘z-o‘zini va milliy o‘zligini anglashi muhimdir. Ya’ni, yoshlarda o‘z Vatani, xalqi oldidagi yuksak mas`uliyat hissini barqaror qilishning yangi, yuqori darajasiga erishishini rivojlantirishning o‘zi ta`lim-tarbiya tizimini insonparvarlashtirishni dolzarb masala sifatida qo‘ymoqda. tarbiya  - aslida arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, parvarish qilish,ta’lim bеrish, o‘rgatishma`nosini anglatadi. 

 Kurs ishining vazifasi: - tarbiyaning uzluksiz jarayoni insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlanishning nazariy va ilmiy jihatlari shu sohada mеhnat qilayotgan kadrlar ongi va qalbidan zarur darajada o‘rin olishi kеrak. Ular ta`lim-tarbiya «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni amalga oshirish bo‘yicha bеlgilangan vazifalar asosida loib borilishi lozim.

     Yuqoridagi maqsadlarni ro‘yobga chiqarish va ta`lim-tarbiya tizimini insonparvarlik yo‘nalishida shakllantirishda quyidagi “Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida oila tarbiyasi va odob-axloq to‘g‘risidagi o‘gitlar.” mavzusi  doirasida aniqlangan ma’lumotlar ahamiyati kattadir.

I.BOB. Sohibqiron Amir Temur ulug‘ zot sifatida.

1.1 Sohibqiron Amir Temur bobokalonimizning "Temur tuzuklari" asari haqida .

Ma`lumki, Sohibqiron Amir Temur qalamiga mansub "Temur tuzuklari" asari buyuk bobokalonimiz tarixini o‘rganishdagi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Ushbu asar- siz Sohibqiron va uning davri haqidagi bilimlarimiz sayoz bo‘lib qolar edi. Sohibqiron bobomiz shunday degan ekanlar "Yozilgan narsa avlodlar xotirasida qilingan ishdan ham uzoqroq yashaydi". Shu hikmatning isboti o‘laroq, "Temur tuzuklari" ne-ne taloto‘plarni boshdan kechirib, avlodlarga etib keldi[2]. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu asarning asl nusxasi turkiy tilda yozilgan. Ammo bizning davrimizga qadar uning fors tilidagi nusxalari saqlanib qolgan. Ushbu nodir asar o‘tgan asrning 60-yillarida sharq tillarining bilimdoni Alixonto‘ra Sog‘uniy tomonidan o‘zbekchaga mahorat bilan o‘girilgan. O‘sha tahlikali zamonda "Temur tuzuklari"ni xalqqa qaytarish - qilich tig‘iga barmoq urishdek xatarli edi. Buning uchun chinakam temuriy jasorat va jur’at lozim edi. 

Ajdodlari asli andijonlik to‘ralardan bo‘lgan Alixonto‘ra Sog‘uniy Bolosog‘un shahrida, Shokirxonto‘ra xonadonida 1885 yil 21 martda dunyoga kelgan. "Sog‘uniy" taxallusi Bolosog‘un shahri nomidan olingan. 

Diniy va dunyoviy ilmlarni chuqur egallagan. O‘ttizinchi yillarga kelib, Sharqiy Turkistonga o‘tib ketadi. U yerdagi milliy-ozodlik harakatiga boshchilik qiladi. 1944 yil 12 noyabrda Sharqiy Turkiston jumhuriyati e’lon qilinib, Sog‘uniy muvaqqat inqilobiy hukumat raisligiga saylanadi. Milliy qo‘shin tashabbuskori bo‘ldi va unga qo‘mondon etib tayinlandi. Ulkan g‘alabalari evaziga Alixonto‘ra Sog‘uniy marshal unvoniga sazovor bo‘lgan. Taqdir taqozosi ila Alixonto‘ra Sog‘uniyning so‘nggi 30 yillik umri Toshkentda o‘tdi. 

Ahmad Donishning "Navodir ul-vaqoe", Darvesh Ali Changiyning "Musiqa risolasi" shuningdek, "Temur tuzuklari" kabi asarlar Sog‘uniy hazratlarining tarjimasi orqali xalqimizga yetib bordi. U "Devoni Sog‘uniy" she`riy to‘plami, "Shifo ul-ilal" ("Xastaliklar davosi"), "Asosul islom" ("Islom asoslari"), "Turkiston qayg‘usi" asarlarining ham muallifidir. Ayniqsa, islom olamida katta shuhrat qozongan "Tarixi Muhammadiy" asari orqali Sog‘uniy hazratlarining nomi mangulik daftariga yozilganligi shubhasiz. Shu o‘rinda ko‘pchilikning diliga bir savol keladi: "Nega shu paytga qadar Alixonto‘ra haqida hech narsa bilmaganmiz?" Negaki, mustabid tuzum bundan manfaatdor emasdi, millatimiz ulug‘larini tan olish - ular uchun mag‘lubiyatga teng edi. Buyuk Istiqlol o‘z ulug‘larimizni tanish va ular hayotini o‘rganish imkoniyatini berdi. 

O‘sha qaltis zamonda "Temur tuzuklari"ni tarjima qilish hazrat Sog‘uniyga nima uchun zarur bo‘lgan edi? Bu haqda alloma faxr bilan shunday so‘zlarni yozganlar: "Ulug‘ bobomiz sohibqiron Amir Temur hazratlarining "Temur tuzuklari"ni o‘z merosxo‘rlari - kelajak bo‘g‘inlarimizga asliday qilib qaytardim. Inshoalloh, bu kitob nashr qilinib, ko‘pchilik xalqimizga yetib boradi va ular ongida kimlar naslidan ekanligini bildirib, shonli-sharafli Vatanining haqiqiy tarixidan bir lavha bo‘lib xizmat qiladi". Hatto, yuz bergan mushkulotlar ham 80 yoshdan oshgan nuroniy zotni ahdidan qaytara olmaydi. Chunonchi mashaqqatli tarjima yakunlangan kunlarning birida kelgan mehmon qo‘lyozmaga qiziqib qolib, o‘qishga so‘rabdi. Alixonto‘ra mehmonning yuzidan o‘tolmay qo‘lyozmani qo‘liga beribdi. Ertasi u kishi kelib, qo‘lyozma yo‘qolganini, parishonxotirlikda taksida qoldirib ketganini aytibdi. Hammalari Toshkentdagi barcha taksi-motor parklariga borishib, kitobga katta suyunchi belgilashibdi. Ammo qo‘lyozma topilmabdi. Shundan keyin Alixonto‘ra to‘rt oy deganda boshqatdan tarjima qilibdi. 

Alixonto‘ra Sog‘uniy Sohibqiron Amir Temur nomini nihoyatda ulug‘ hurmat-ehtirom bilan tilga oladi: Bu jahon qahramoni, islom olamining ulug‘ qo‘mondoni, butkul turk ulusining faxrlanarlik buyuk sultoni, Qur’ondagi "Allohga va uning payg‘ambari Muhammadga va ham o‘zlaringdan bo‘lgan podshohlarga itoat qilinglar", degan Alloh hukmicha, Turkiston va boshqa bo‘ysung‘an mamlakatlarga haqiqiy sha`riy va qonuniy podshoh ekanligi shak-shubhasizdir". Alixonto‘ra Sog‘uniy Amir Temur qo‘llanmasini zo‘r hurmat va ehtiros bilan tarjima qilar ekan, asarni aytib turib ko‘chirtirish jarayonida Temurning hayratomuz fikr va iboralaridan ta’sirlanib, goho sukut saqlar, goho ho‘ng-ho‘ng yig‘lashlari atrofdagilarga ta’sir qilmay qolmasdi. 

Boshqa bir safar Alixonto‘ra Amir Temurning o‘z askarlarini Kaspiy dengizi sohilida safga tizib, u boshidan bu boshiga otliq ertadan kech peshingacha yurib o‘tganini hikoya qilar ekan, Sohibqiron sarkardalari to‘pida hazrat Sog‘uniy ham bo‘lgandek, jonli tasavvur uyg‘otgan edi. Bularning barisi Sog‘uniyning buyuk Sohibqiron shaxsiga bo‘lgan ulkan hurmati mevalari edi. Alixonto‘ra Sog‘uniy "Tuzuklar" haqida shunday yozadilar: "Amir Temur yigirma yetti poytaxtli yerni o‘ziga bo‘yinsundirib, shunchalik ko‘p turlik tashvishlar ichida yashab turganiga qaramay, yana bu kitobni o‘zi yozib, bizga esdalik qoldirmishdir". Biz esa, hazrat Sog‘uniy haqida shunday yozishga burchlimiz: "Alixonto‘ra Sog‘uniy nuroniy keksaligiga qaramasdan, tahlikali, mustabid tuzum tazyiqlarini pisand etmasdan, o‘zlarining sog‘lig‘i va xavfsizliklarini o‘ylamay, bu kitobni tarjima qilib va yana "Tarixi Muhammadiy", "Turkiston qayg‘usi" kabi bebaho kitoblarni yozib, bizga esdalik qoldirmishdir". 

Istibdod davrida bu "oltin kitob"ni yuzaga chiqarish baayni temuriy jasoratni talab etardi. Bunday jasorat sohibi sifatida Alixonto‘ra Sog‘uniydan o‘zga zotni tasavvur qilib bo‘lmaganidek, hazratning buyuk xizmatini O‘zbekiston Xalq shoiri Erkin Vohidovdan o‘tkazib ta`riflash ham mushkuldir: "Alixonto‘ra Sog‘uniy hazratlari Amir Temurni xalqimizga tiriltirib berdilar".

1.2 Temur tuzuklari

Temur tuzuklari — Amir Temurning harbiy va siyosiy faoliyatidan maʼlumot beruvchi tarixiy asar. “Tuzuki Temuriy”, “Tuzukoti Temur”, “Malfuzoti Temuriy” va “Voqioti Temuriy” nomlari bilan ham atalgan[1]. Amir Temurning “Tuzuklar” muallifi ekanligini eʼtirof etadigan olimlar koʻpchilikni tashkil etadi. Bular orasida “Temur tuzuklari”ning inglizcha tarjimonlari va noshirlari Devi va Uaytlar, mashxur turk qomusiy olimi Shamsuddin Somiy, qoʻlyozmalarning yirik tadqiqotchisi N.D. Mikluxo Maklaylar ham bor. Boshqa bir guruh olimlarning fikricha, asar 16–17-asrlarda Hindistonda yozilgan.

Asar 2 qismdan iborat. Birinchi qismda Amir Temurning tarjimai holi, ijtimoiy-siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qoʻlga kiritishi, siyosiy tarqoqlikka barham berishi, markazlashgan davlat tuzishi, 27 mamlakatni, shu jumladan, Eron, Afgʻoniston, Ozarbayjon, Gruziya va Hindistonni oʻz tasarrufiga kiritishi, Oltin Oʻrda hukmdori Toʻxtamish, turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi harbiy yurishlari, ulkan saltanatini mustahkamlash uchun turli ijtimoiy tabaqalarga nisbatan qanday munosabatda boʻlganligi buyuk sohibqiron tilidan ixcham tarzda bayon etilgan.

Ikkinchi qism mashhur jahongirning farzandlariga atalgan oʻziga xos vasiyat, pandnasihatlari va oʻgitlaridan iborat. Unda davlatni idora etishda kimlarga tayanish, toj-u taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qoʻshin boshliqlarini tanlash, armiyaning tuzilishi va jang olib borish qoidalari, sipohiylarning maoshi, mamlakatni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qoʻshin boshliklarining burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju taxt oldida koʻrsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash yoʻsini va boshqa xususida gap boradi.

Asar Amir Temur davridagi oʻzbek davlatchiligi tarixini oʻrganishda asosiy manba boʻlib xizmat qiladi. “Temur tuzuklari”ning fanda qayd etilgan ilk nusxasi eski oʻzbek tilida bitilganligi maʼlum. Bu usmoniy turk hokimlaridan biri — Yaman hokimi Jaʼfar Posho (hukmronlik yillari 1607-1612)ning kutubxonasidagi turkiy tilda yozilgan asar bilan bogʻliq. “Tuzuki Temuriy”ning soʻz boshida keltirilishicha, Oʻrta Osiyolik Mir Abu Tolib Husayniy al-Ariziy at-Turbatiy Makkai mukarrama va Madinai munavvaraga haj qilgan vaqtida asarni oʻqishga muyassar boʻlgan va 1610-yil Jaʼfar Poshoning topshirigʻi bilan uni fors tiliga oʻgirgan. Bizgacha ana shu forsiy nusxa tosh bosmalar, zamonaviy nashrlar va qoʻlyozmalar shaklida yetib kelgan. Husayniy Turbatiy forscha tarjimani 1637-yil boburiy hukmdor Shoh Jahonga (1628—57) tortiq qilgan. Shoh Jahon tarjima bilan tanishib chiqib, unda ayrim noanikliklar va kamchiliklar topgan hamda yirik olim, Dekan viloyatining qozikaloni Muhammad Ashraf Buxoriyni (vafoti 1652-yil) huzuriga chaqirtirib, mazkur tarjimani moʻʼtabar asarlar, xususan, Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma"si va shunga oʻxshash muhim manbalarga solishtirib chiqish va shu yoʻl bilan tarjimadagi xato va kamchiliklarni bartaraf qilishni topshirgan. Muhammad Ashraf Buxoriy koʻrsatmaga koʻra, Mir Abu Tolib alHusayniy atTurbatiy nusxasini diqqat bilan tahrir qilgan. Shu zaylda asarning yangi, toʻldirilgan tahriri vujudga keladi va u "Malfuzoti Temuriy" ("Temurning aytganlari") va "Voqeoti Temuriy" ("Temurning boshidan kechirganlari") nomi bilan taniladi. Keyinchalik undan koʻplab nusxalar koʻchirilgani maʼlum.

Maʼlum boʻladiki, Boburiylar saltanatida “Temur tuzuklari” asosida ikkita mustaqil asar vujudga kelgan va ularning keyingi asrlarda tarqalishi bilan bogʻliq oʻziga xos tafsilotlar bor.

“Temur tuzuklari” nusxasini dastlab Hindistonda yashagan ingliz zobiti mayor Devi 1779-yilda Angliyaga olib kelgan. Soʻngra arab tili professor ingliz mayori Uaytga uni koʻrib chiqish uchun topshirgan. Uayt “Temur tuzuklari”ning forscha matnini nashrga tayyorlagan, mayor Devi esa uni inglizchaga oʻgirgan va koʻrsatkich, izohlar bilan taʼminlagan. Asar matni va inglizcha tarjimasi 1783-yilda Buyuk Britaniyaning Oksford shahrida nashr etilgan. Aynan shu nashr dunyo mamlakatlariga keng tarqalgan va “Tuzuki Temur” yoki “Tuzukoti Temur” nomi bilan shuxrat topgan. Oksford nashri keyinchalik hech bir oʻzgarishsiz, jahonning koʻplab shaharlarida, masalan, 1785-yil Kalkutta, 1868, 1963 va 1992-yillarda Tehron, 1890-yil Bombeyda chop etilgan. Bu nashrlar koʻplab mamlakatlarga, jumladan, Oʻrta Osiyoga ham tarkalgan.

Uayt va Devi nashr etgan forscha matndan taniqli sharqshunos L. Langlening fransuz tiliga oʻgirgan tarjimasi 1787-yil Parijda nashr qilindi.

1892-yil L. Langlening fransuzcha nashridan N. P. Ostroumov rahbarligida Toshkent gimnaziyasining bir guruh talabalari asarni rus tiliga tarjima qiddilar.

1968 va 1992-yillarda I. M. Moʻminov yozgan qisqa soʻz boshi bilan N. P. Ostroumov nashri chop etildi.

"Temur tuzuklari"ning Devi va Uayt nashri aso’ sida chiqarilgan toshbosma va keyingi nashrlaridan biri asosida Alixontoʻra Soguniy 1967-yil Toshkentda "Tuzuki Temuriy"ni oʻzbek tiliga tarjima qilgan va "Guliston" jurnalida tarjimaning faqat 30 foizi eʼlon etilgan. Asar toʻliq chop etilmaganligining sababi va 1989-yil oʻzbek tiliga qilingan yana bir tarjima xususida akademik B. Ahmedov quyidagicha fikr bildirgan: Oʻsha vaqtda jamiyatimizdagi mavjud ahvol, aniqrogʻi rasmiy hokimiyat maʼmurlarining oʻtmish tariximizni oʻrganishga boʻlgan yomon munosabati natijasida Alixontoʻra Sogʻuniy tarjimasi toʻla tarzda bosilib chiqmadi. Yana shuni ham qayd etmoq lozimki, tarjimaning bosilgan qismi baʼzi kamchiliklardan ham xoli emas edi. Unda, ayrim jumlalarning tashlab ketilgani aniklangan, asl matndan chetga chiqish hollari mavjud; kishi nomlari, joʻgʻrofiy atamalarda va istilohlarda gʻalatliklar bor. Muhim tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar, joʻgʻrofiy va etnik nomlar, turli atamalar va ularning sharhlari erkin talqin etilgan. 1989-yilda Alixontoʻraning oʻsha nashrini "Tuzuki Temur" ning Bombeyda chop etilgan forscha matniga solishtirgan holda oʻzbek tilida yana bir tarjima amalga oshirildi. Uni oʻzbek sharqshunosi Habibulla Karomatov hozirlab, oldin "Sharq yulduzi" jurnalida (Toshkent, 1989, 8son), soʻngra alohida kitob holida (1991) Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyotida nashr ettirdi".

1.3 "Temur tuzuklari" iqtisodiy siyosati odob-axloq, ta’lim - tarbiya to‘g‘risida.

Sharq iqtisodiy taraqqiyotida Amir Temurning iqtisodiy qarashlar muhim o‘rin tutgan. Amir Temur barcha odamlarga ishlash uchun imkoniyat yaratib bergan. iqtisod, siyosat, ma’naviyat, ma’rifat, “Temur tuzuklari”, faylasuf. 

Sharq mutafakkirlari, faylasuflari qatori buyuk sarkarda Amir Temur qoldirgan qutlug‘ meros bugungi kun kishisiga ham katta ma'naviy-ma'rifiy ta'sir ko‘rsatmoqdaki, buning mazmunini anglash, tasavvur etish har bir fuqaroning vatanparvarlik burchidir. Amir Temur va temuriylarning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy faoliyatlaridagi muhim yo‘l-yo‘riqlar, iqtisodiy g‘oyalar, qarashlar, tasavvurlardan Sharq mamlakatlarida emas, butun Yevropada ham keng foydalanganlar. Sharq iqtisodiy tarakkurining rivojlanishida ulug‘ bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurning g‘oyalari, qarashlari va tafakkuri, u shaxs tomonidan ishlab chiqilgan, iqtisodiy-ijtimoiy hayotda amalga oshirilgan va qo‘llanilgan qoida, tartib, usul, odat va qonunlar o‘sha davr iqtisodiy siyosatida beqiyos katta tarixiy ahamiyatga egadir. 

Bu iqtisodiy qarashlar va g‘oyalarning o‘ziga xos ulug‘vorligi eng avvalo shundaki, ular mavhum, xayoliy bo‘lmasdan, balki real tarixiy taraqqiyotdan kelib chiqqan holda namoyon bo‘lgan. Mana shuning uchun ham 686 yildan ortiqroq vaqt o‘tganiga qaramasdan, hanuz o‘zining amaliy-hayotiy ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda. Albatta, davrlar o‘tishi bilan ular rivojlanib, takomillashtirilib kelinganligi tarixdan ma'lum. Amir Temurning iqtisodiy siyosati "Temur tuzuklari" asarida, Boburning "Boburnoma"larida va boshqa ko‘pgina Amir Temur, temuriylar to‘g‘risida yozilgan tarixiy manbalarda har tomonlama bayon etilgan. Ularda Sohibqironning mamlakatni boshqarishi, uni rivojlantirib borish qoidalari, tamoyillari, yo‘l-yo‘riqlari o‘z ifodasini topgan. Bu asarlarda mamlakat iqtisodiyotini tashkil etish, barqarorlashtirish, tartibga solib borish, yuksaltirib borishga oid qimmatli iqtisodiy tavsiyalar, g‘oyalar, qarashlar, yo‘l-yo‘riqlar tizimi bayon etilgandi. Amir Temur barcha odamlarga kasbhunar o‘rgatish, ish bilan ta'minlash, dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat ishlari bilan mashg‘ul bo‘lishga yaxshi imkoniyatlar yaratib bergan. 

"Tuzuklar"da "Kasbhunar va ma'rifat ahllariga saltanat korxonalaridan ulush berilsin", bu sarmoya asosida "bilagida kuchi bor faqir-miskinlar esa o‘z ahvoli va kasb-koriga yarasha yo‘l tutsinlar" degan tavsiyalar berilgani yana bir bor uning munosib, o‘z xalqiga g‘amxo‘r podshoh bo‘lganligini ko‘rsatadi. Taqdir taqozasi bilan "Sarmoyasi qo‘lidan ketib qolgan savdogarlarga o‘z sarmoyasini qaytadan tiklab olish uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilishi" esa mamlakatda farovonlikni oshirishga qaratilgan iqtisodiy siyosat olib borilganidan darak beradi. 

Amir Temur saltanatida qishloq xo‘jaligi asosiy iqtisodiy ahamiyatga ega ekanligini shundan bilish mumkinki, Sohibqiron dehqonchilikni rivojlantirish uchun shunday farmoyish beradi: 

"Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi yetmay qolgan bo‘lsa, unga ekin-tikin uchun zarur urug‘ va asbob tayyorlab berilsin". Bunday insonparvar g‘oyalarni va siyosatni tarixiy manbalarda kamdan-kam uchratamiz. Ulkan mamlakat xalqini, hisobsiz sipohiylari va xizmatkorlarni boqadigan asosiy daromad manbai bu qishloq xo‘jaligi ekanligini Temur teran anglagan. Amir Temur aholining tinch va osoyishta yashamog‘i, oilalarning butligi uyjoy masalasiga juda bog‘liqligini his etgan holda, "Agar fuqarodan birining uyimorati buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, kerakli uskunalarni yetkazib berib, unga yordam berilsin” deb farmon beradi. 

Yuqorida bayon etilgan farmonlar va iqtisodiy siyosatning qoida hamda yo‘l-yo‘riqlari o‘sha davrlarda iqtisodiy ta'lim-tarbiya davlat miqyosida yo‘lga qo‘yilgan va amalga oshirilganini bildiradi. Bu tamoyillar hozirgi davrda ham Respublika mustaqilligini mustahkamlashda, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini qurish jarayonida biz uchun muhim o‘git va saboq, tarixiy yo‘lyo‘riq bo‘lib xizmat qiladi. 

Eng muhimi shundaki, Amir Temurning bunday iqtisodiy siyosati G‘arb mamlakatlaridan 300-400 yillar oldinroq amalga oshirilgan. Amir Temur soliq siyosatini oldingi davrlarda yig‘ilgan qonun-qoidalarni har tomonlama o‘rganib va Islom dini tavsiyalariga amal qilgan holda, shuningdek, o‘z davrining xususiyatidan kelib chiqib olib bordi. Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida, jumladan Markaziy Osiyoda davlat tomonidan undirilgan yer solig‘i xiroj deb yuritilgan. Xiroj olish dastavval arab xalifaliklari hududlarida "juzya" atamasining sinonimi sifatida qo‘llanilib, musulmon bo‘lmagan aholi bilan bir qatorda yer-suvga ega bo‘lgan musulmonlardan ham undirilgan. 

Musulmon qonunshunoslari xirojni "Xiroj-musaha" (yer maydoni birligidan undirilgan) va "Xiroj-muhasama" (yerning sifati va sug‘orish usullariga qarab, hosilning to‘rtdan biri, uchdan biri yoki ikkidan biri qismi hajmida undirilgan)ga qarab ajratganlar. Xiroj (solih) undirish Markaziy Osiyoda VII asrda arablar tomonidan joriy qilingan edi. Xiroj yig‘ish uchun har bir viloyatga sarkor, qishloqqa devonbegi va kotib tayinlangan edi. Sohibqiron ham taxtga o‘tirishi bilan yer-suvdan olinadigan xirojni mahsulot shaklida (asosan don) va pul (oltin yoki kumush) shaklida ham undirib olishni joriy etgan edi.

Qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi yetmay qolgan bo‘lsa, unga ekin-tikin uchun zarur urug‘ va asbob tayyorlab berilsin". Bunday insonparvar g‘oyalarni va siyosatni tarixiy manbalarda kamdan-kam uchratamiz. Ulkan mamlakat xalqini, hisobsiz sipohiylari va xizmatkorlarni boqadigan asosiy daromad manbai bu qishloq xo‘jaligi ekanligini Temur teran anglagan. Amir Temur aholining tinch va osoyishta yashamog‘i, oilalarning butligi uyjoy masalasiga juda bog‘liqligini his etgan holda, "Agar fuqarodan birining uyimorati buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, kerakli uskunalarni yetkazib berib, unga yordam berilsin” deb farmon beradi. 

Amir Temurning soliq solish, undirish va savdogarlardan boj olish, ular daromadidan soliq yig‘ib olish siyosati nihoyatda adolatli bo‘lganligi uchun har bir viloyatda va uning tasarrufidagi mamlakatlarda mahalliy aholi soliq solish jabri va nohaqligi yuzasidan noroziligini bildirmagan. 

Qo‘shni mamlakat halqlari o‘z hukmdorlarining soliq olish siyosatidan Amir Temurga shikoyatlar qilib kelganligi tarixiy manbalardan bizga ma'lumdir. Amir Temurning iqtisodiy siyosatida, iqtisodiy qarashlari tizimida soliq masalasi markaziy o‘rinni egallaydi. Eng muhimi soliq tizimi orqali olib borilgan oqilona siyosat tufayli ham obodonli yuksalgan, ham xazina to‘liq bo‘lgan.

 Amir Temurning ta'kidlashicha, agar xalq soliq tizimi orqali kambag‘allashadigan bo‘lsa, davlatning iqtisodiy qudrati pasayib, tanazzulga yuz tutishi tabiiydir. Xalqning farovon va boy-badavlat yashashi uchun mamlakatda adolatli soliq tizimi faoliyat ko‘rsatishini yaxshi anglagan edi.

 O‘z navbatida ko‘proq daromad topib odamlar boy bo‘lgan sari xazinaga soliq tushumi ham ko‘payib borgan. "Temur tuzuklari"da aholidan olinadigan soliqlar ularning ishlab topgan daromadlari darajasiga qarab adolatli belgilanishi, aholining qaysi birlari el-yurt, tuman va shaharlar obodonligi yo‘lida, madaniyat va ma'rifatning rivoji yo‘lida o‘z mol-mulki va sarmoyasini ayamay sarflasalar, ularga davlat soliq to‘lash borasida har xil yengillik imtiyozlar berishi lozimligi ko‘rsatib o‘tiladi. Amir Temur tasarrufidagi ulus (viloyat va mamlakatlar) hukmdorlarining alohida davlat apparati, mustaqil qo‘shini bo‘lib, ular o‘z hududlaridan undirib olingan hosilning uchdan bir qismini Samarqandga, davlat xazinasiga yuborib turgan va Oliy hukmdor harbiy yurishlarga chiqqanda o‘z qo‘shini bilan qatnashgan va yetarli oziq-ovqat, kiyim-aslohalar bilan ta'minlab turgan. Amir Temur davrida soliq to‘lashdan ozod etilgan, imtiyozga ega bo‘lgan toifalar ham bo‘lgan.

[1] 1. Mirziyoev Sh.M. Oʻzbekiston Respublikasi rivojlanishining 2017-2021 yillarga moʻljallangan beshta ustvor yoʻnalishi boʻyicha “Harakatlar strategiyasi”.-T.: Oʻzbekiston, 2017

[2] «Tеmur tuzuklari» (forschadan ko‘chirma). T., 1991 y.