MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA KOMMUNIKATIV JARAYONLAR SHAKLLANISHI

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA KOMMUNIKATIV JARAYONLAR SHAKLLANISHI

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA KOMMUNIKATIV JARAYONLAR SHAKLLANISHI

KIRISH

Maktabgacha yoshdagi bоlalarga ta`lim-tarbiya berishning asоsiy maqsadi yosh avlоdni istiqlоl mafkurasi asоsida Sоg’lоm, har tоmоnlama rivоjlangan shaxs sifatida tarbiyalash va maktab ta`limiga tayyorlashdan ibоratdir.

Maktabgacha yoshdagi bоlalarga ta`lim-tarbiya berishning asоsiy vazifalari bоlalarni jismоniy, aqliy va ma`naviy jihatdan rivоjlantirishdan, ularning tug’ma layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkоniyatlarini hisоbga оlgan hоlda, milliy va umuminsоniy qadriyatlar asоsida muntazam ta`lim оlishga (maktabga) tayyorlashdan ibоratdir.

Maktabgacha yoshdagi bоlalarni rivоjlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni оldiga qo’yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi ushbu «Maktabgacha yoshdagi bоlalar ta`lim-tarbiyasiga qo’yiladigan davlat talablari оrqali nazоrat qilinadi.

Davlat talablarida maktabgacha yoshdagi bоlalarga beriladigan ta`lim-tarbiya mazmunining asоsiy yo’nalishlari hamda ularning maktabga tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar belgilab berilgan bo’lib, u davlat hujjati sifatida e`tirоf etiladi.

Davlat talabi ko’rsatkichlarini belgilashda davlat va jamiyatning ijtimоiy buyurtmasi, maktabgacha yoshdagi bоlalarning jismоnan sоg’lоmligi, qоbiliyati, ehtiyoji va imkоniyatlari, ya`ni bоla shaxsining ustivоrligidan kelib chiqilgan.

Ta`lim-tarbiya mazmunining asоsiy yo’nalishlarida bоlalarni jismоniy rivоjlantirishga katta ahamiyat berilgan.Bog’cha yoshidagi bolalar nutqining kommunikativ vosita sifatidari rivojlanishi

Bog’cha yoshidagi bolalar nutkining rivojlanishi ularning faoliyati, mulokati bilan uzviy boglikdir. Bola surlarning mazmuni va shaklidagi o’zgarish, uning mulokat shakllari o’zgarishi bilan boglik bo’ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutk ishchan mulokat shaklidan nosituativ bilishga yunaltirilgan va nosituativ - shaxsiy mulokat shakliga utilishi bolalar nutkiga ma'lum bir talablarni kuyadi. Bu talablar bola nutkining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal kilishi uchun zarur bo’lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. 
 

I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA KOMMUNIKATIV JARAYONLAR SHAKLLANISHI.

1.1. Bog’cha yoshidagi bolalar nutqining kommunikativ vosita.

Barcha bolalarning faoliyati maktabgacha ta'lim muassasalari  ijtimoiy yaxshilashga qaratilgan kommunikativ rivojlanish  maktabgacha yoshdagi bolalar. Bolalar bog'chasi o'qituvchisi tomonidan boshlangan ish uyda ota-onalar tomonidan davom ettirilishi kerak.

Federal Davlat Ta'lim Standartiga (GEF) muvofiq maktabgacha ta'lim  kommunikativ rivojlanish va ijtimoiylashuvni yagona deb hisoblash kerak ta'lim maydoni. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kommunikativ kompetensiyasi faqat kattalar va tengdoshlar bilan muloqot paytida shakllanishi mumkin. Ijtimoiy va kommunikativ rivojlanishning asosiy maqsadi bolani o'ziga xos turiga qarab muloqot qilish ko'nikmalariga o'rgatishdir. Maktabgacha tarbiyachi:

Bolalar kun davomida o'rganadigan va foydalanadigan maqsadga o'xshash turli xil kommunikativ funktsiyalar mavjud. Bularga boshqalarning xulq-atvori, ijtimoiy ishtiroki va umumiy e'tiborni boshqarish kiradi. Oddiy aloqa funktsiyalarining yorliqlari bilan tanishishingiz mumkin.

Bola ulg'aygan sayin, taklif qilish, muzokara va kelishmovchilik kabi murakkab funktsiyalar rivojlanadi. Ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirish aloqalarni rivojlantirish bilan bog'liq asosiy fundamental ko'nikmalardan biri deb nomlandi. Ba'zan tilning pragmatik rivojlanishini hisobga olsak, ijtimoiy mahorat nima va kommunikativ mahorat nima ekanligini ajratish qiyin. Umumiy e'tibor tushunchasi - bu retseptiv, ekspressiv va pragmatik til ko'nikmalarini rivojlantirish uchun zarur bo'lgan eng muhim ko'nikmalardan biridir.

Bog’cha yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishi ulaming faoliyati, muloqati bilan uzviy bogliqdir. Bola jumlalaming mazmuni va shaklidagi o’zgarish uning muloqat shakllari o'zgarislii bilan bog’liq bo’ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo’naltirilgan va nosituativ - shaxsiy muloqot shakliga o’tilishi bolalar nutqiga ma’lum bir talablami qo’yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalami hal qilishi uchun zarur bo’lgan xususiyatlami tarkib toptiradi. Bog'cha yoshidagi bolaning nutqi ijtimoiy aloqalami o’matish funksiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib borishi lozim bo'ladi. Bog’cha yoshda bola nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat. Bola so’z-lug’at boyligining o’sishida 2 muhim tomon - miqdor va sifat tomonlaii mavjud.
Lug’at boyligining miqdoriy o'sishi I).B.Elkoninning ko’rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga bog’liq. So’nggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug’at tarkibini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlarda awalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko’rsatkichlar aniqlandi. Jumladan, V.Loginaning ma’lumotlariga ko'ra. 3 yoshga kelib, bola lug’atida 1200 ta so’z mavjud bo’ladi, 6 yoshli bolaning aktiv lug’ati esa 3000-3500 so’zni o’z ichiga oladi. Vaholanki, 40-60 yil oldin o’tkazilgan tadqiqotlarda 3 yoshli bolaning lug’ati 400-600 so’zdan, 6 yoshli bolaning aktiv lug’ati esa 2500-3000 so'zdan iborat deb ko'rsatilgan edi.

Situatsion - ishchan muloqot shaJdidagi bolalar Jeksikasi (nutqi) konkret predmetli vaziyat bilan bog’liq. Bu holat shunda ko’rinadiki, bolaning, nutqida ot so’z turkumiga oid so'zlar ko’p bo’ladi. Sifat turkumidagi so’zlar yoki umuman uchramaydi, yoki buyumlaming faqat tashqi xususiyatlari: rangi, o'lchami (barcha sifatlaming 96,4%)ni ifodalaydi. 98% fe’llar faqatgina konkret predmetli harakatlarganisbatan ishlatiladi.

Bolalaming nosituativ - bilishga yo'naltirilgari (vaziyatga - situasiygga bog’liq bo'lmagan) muloqotida ular kattalaiclan har xil narsa va hodisalar haqida axborot olishga bog'liqlikdan ozod bo'ladi. Asta- sekin atrof-olamdagi narsalaming turli xususiyatlarini aks ettimvchi so'zlar zahirasi kengayib boradi. Jumladan, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifat turkumiga oid so'zlar (11,25%) va emosional xususiyatlami ko’rsatuvchi so'zlar (5°/o) paydo bo’ladi, irodaviy va intellektral harakatlami anglatuvchi fe’l turkumidagi so'zlar (6,24%) vujudga keladi.

Nosituativ - shaxsiy muloqotcla, bola odamlar o’rtasidagi munosabatlar haqida axborot olishga, o’zining fikrini kattalar fikri bilan taqqoslashga harakat qilar ekan, uning nutqida umumiy grammatik murakkablashish ro’y beradi. Sifat turkumidagi so’zlar quyidagi nisbatda bo’ladi: atributiv (tashqi xususiyatlarini ifodalovchi) - 69,80%, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifatlar - 14,65%, ahloqiy xususiyatlami ifodalovchi sifatlar - 9,3%. Irodaviy va intellektual harakatlami ifodalovchi fe'llar ancha ko’payib, nutqida ishlatilayotgan barcha fe’llaming 9,76%ni tashldl etadi.
Bolaning lug’at boyligi nafaqat micidor jihatdan, balki sifat jihatdan ham o’sib boradi. Bu asosan bolalaming so’zlar mazmunini o’zlashtirishi bilan kechadi. Lug'atni egallash jarayoni tushunchalami egallab borish bilan uz;viy bog'liq. L.;S.Vigotskiy yoziishicha, “Psixologik tomondan olib qaraganda, so’zlaming mazmuni va ma'nosi - bu umumlashma yoki tushunchadan o'zga niirsa emas. Biz so’zning ma'nosini bemalol tafakkur fenomeni deb hisoblashga haqlidirmiz”.
Bog’cha yoshidagi bolalar eng awalo ko’rgazmali ifodalangan yoki ulaming faoliyatlariga jalb etilgan predmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiysllar, munosabatlaming nomlanishini o’zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko’rgazmali-harakat va ko’rgazmali-obrazli xarakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin. Shu tufayli ham, bog'cha yoshidagi bolalar lng'atida abstrakt (mavhum) tushunchalar deyarli uchramaydi.Bolalaming nosituativ - bilishga yo'naltirilgari (vaziyatga - situasiygga bog’liq bo'lmagan) muloqotida ular kattalaiclan har xil narsa va hodisalar haqida axborot olishga bog'liqlikdan ozod bo'ladi. Asta- sekin atrof-olamdagi narsalaming turli xususiyatlarini aks ettimvchi so'zlar zahirasi kengayib boradi. Jumladan, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifat turkumiga oid so'zlar (11,25%) va emosional xususiyatlami ko’rsatuvchi so'zlar (5°/o) paydo bo’ladi, irodaviy va intellektral harakatlami anglatuvchi fe’l turkumidagi so'zlar (6,24%) vujudga keladi.