Hozirgi o'zbek adabiy tilida unlilar tavsifi (Asqad Muxtorning"Amu"romani misolida

Mavzuning dolzarbligi turkiy tilshunoslik va umumiy tilshunoslikda stilistik hodisalarni ifodalashning tovush vositalari muammolarining yetarli darajada rivojlanmaganligidadir. Har bir fonema nutq oqimida o‘zining yuqoridagi ottenkalaridan biri shaklida namoyon bo‘ladi, bunday ottenkalar ichida bittasi shu fonema uchun tipik bo‘ladi - kam o‘zgaradi yoki butunlay o‘zgarmaydi: fonemalarning kuchli pozitsiyadagi ko‘rinishlari bunga misol bo‘ladi. Masalan, daraxt so‘zi boshida yoki bodom so‘zi o‘rtasida qo‘llangan d fonemasining akustikartikulyatsion belgilari shu fonemaning alohida (nutqdan tashqarida) olingan belgilaridan deyarli farq qilmaydi. Fonemaning bunday ko‘rinishi shu fonemaning asosiy ottenkasi yoki fonema qatoridagi dominanta deb qaraladi. qolgan barcha ko‘rinishlar esa asosiy bo‘lmagan (notipik) ottenkalar sanaladi. Notipik ottenkalar fonetik qurshovdagi tovushlarga ko‘proq darajada qaram bo‘ladi.

Mavzuning o‘rganilganilish darajasi. “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli tovushlarning tavsifi (Asqad Muxtorning “Amu” romani misolida)” kurs ishi mavzusi ilmiy adabiyotlarda yetarlicha ishlab chiqilmagan. Biroq rus, oʻzbek adabiy tillari va xorazm shevasi fonemalarining fonetik xususiyatlarini qiyosiy oʻrganishga bagʻishlangan tadqiqotlar mavjud. O‘zbek tilshunosligida fonologiyaga asosan, so‘nggi 15-20 yil ichida e`tibor kuchaydi: «O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi» (Nurmonov A.N., 1990.), «O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi» (Abduazizov A., 1992.), «Umumiy tilshunoslik» (Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A., 1979.), «O‘zbek tilida lisoniy birliklarning invariant-variant munosabati(fonologik sath)», nomzodlik dis. avtoreferati (Nabieva Dilora Abduhamidovna, 1998.), «O‘zbek tilida paradigma a`zolari o‘rtasidagi zidlanishlarning mo‘`tadillashuvi (fonologik sath), nomzodlik dis. avtoreferati (Nurmonova Dilfuza Abduhamidovna, 1998.) kabi ishlar fikrimizning isbotidir.

Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi Asqad Muxtorning “Amu” romani misolida hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unli tovushlarni o‘rganishdan iborat.

Kurs ishining vazifalari. Kurs ishida yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni yoritishga e'tibor qaratildi: 

-         o‘zbek tilidagi unli tovushlarning xususiyatlarini tahlil qilish;

-         "Amu" romanida unli tovushlarning qo'llanilishiga misollarni ko'rib chiqing;

-         unli tovushlarning personajlar obrazini yaratish va kayfiyatni etkazishdagi vazifalarini aniqlash;

-         roman matnining ritmi va ohangiga unli tovushlarning ta'sirini o'rganing.

Kurs ishining obyekti. o‘zbek adabiy tilidagi unli tovushlardir.

Kurs ishining predmeti. Asqad Muxtorning “Amu” romanidagi unli tovushlarning qo‘llanilishi tadqiqot mavzusi.

Kurs ishining metodologik asosi va uslubi. Ishning amaliy ahamiyati uning natijalaridan o‘zbek tilini o‘qitishda, ayniqsa, fonetika, fonologiya va stilistika kurslarida foydalanish imkoniyatidadir. Shuningdek, tadqiqot natijalaridan o‘zbek tilidagi adabiy asarlarni tarjima qilish va tahlil qilishda foydalanish mumkin, bu esa turli til va madaniyatlarda so‘zlashuvchilar o‘rtasida madaniyatlararo muloqot va o‘zaro tushunishni rivojlantirishga xizmat qiladi.

Kurs ishining ilmiy yangiligi o‘zbek tilining fonostilistik birliklari yoki fono-uslublar sifatida belgilangan til birliklarining talaffuz variantlarini (fonovariantlarini) o‘rganish bilan bog‘liq.

Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unli tovushlarning xususiyatlari va Asqad Muxtorning “Amu” romanidagi rolini o‘rganishdadir. Bu oʻzbek tili fonetikasi, fonologiyasi va stilistikasini oʻrganishga xizmat qiladi, shuningdek, adabiyot nazariyasi va tilshunoslik rivojiga xizmat qiladi. 

Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.