Boshlang'ich sinf o'quvchilari bilimini baholashda zamonaviy yondashuvlar

 Bugungi kunda jamiyatimizning barcha sohalarida o’zgarishlar, jahon standartlariga javob berish uchun jadal rivojlanishlar yuz bermoqda. Jumladan ta’lim tizimida ham. Davlatimiz rahbari tomonidan 2021 yil 24 dekabrda oily ta’lim tizimini tub ijobiy o’zgarishlarga olib keladigan oily ta’lim muassasalariga moliyaviy, akademik va tashkiliy boshqaruvda mustaqillik berish borasida ikkita tarixiy qaror imzolandi. Bu esa o’z navbatida, oily ta’lim muassasalari boshqaruvida yangicha tizim asosida yondashuvni talab etadi. 

Mavzuning dolzarbligi: Baholash deganda biz bolaning hozirgi yutuqlarini (muvaffaqiyatsizliklarini), oldingi yutuqlari (muvaffaqiyatsizliklari) bilan taqqoslash jarayonini va o’quv natijalarini amaldagi o’quv standartlari tomonidan belgilangan normalar bilan o’zaro bog’liqligini tushunamiz. Baholash mezonlari va shakllarini yaratish jarayoni o’quvchilar bilan birgalikda amalga oshiriladi va biz buni bolalarning qadr-qimmatini shakllantirishning bir usuli deb bilamiz. O’qitish jarayonida o’qituvchilar tomonidan qabul qilingan rasmiy va norasmiy baholash usullari to’plami “Formativ baholash” (shakllantiruvchi) deb nomlanadi. Bu o’qituvchilar tomonidan olib boriladigan o’quv jarayonining bir qismi bo’lib, o’quv va o’qitish usullarini o’zgartirish orqali o’quvchining tushunchasi va malakasini oshirishga qaratilgan. 

Formativ baholash o’qituvchilarga ham, o’quvchilarga ham o’quvchining faoliyati va o’rganishi to’g’risida to’g’ridan-to’g’ri va batavsil mulohazalar berishga harakat qiladi. Bu o’quv jarayonida o’quvchilarning ehtiyojlari va taraqqiyotni kuzatadigan doimiy jarayon. 

Formativ baholashnining asosiy vazifasi o’quv yili uchun qo’yilgan maqsadlarning bajarilishi yoki bajarilmaganligini aniqlash. Shuning uchun o’qituvchilar ham o’quvchilar ham o’quv yili davomida erishmoqchi bo’lgan o’quv maqsadlarni aniq bilishlari kerak. 

O’quv maqsadlari rasmiy shaklda o’qituvchi ish rejalarida aks etadi. Yoki o’qituvchi norasmiy shaklda o’quvchilar bilan birgalikda o’quv maqsadlarni aniqlab olishi mumkin bo’ladi. Formativ baho o’quvchilar ta’lim jarayonida faol rol o’ynashi kerak degan fikrdan boshlanadi. 

Formativ baholashda o’quv maqsadiga erishish uchun zarur bo’lgan qadamlar (mexanizmlar)aniq belgilanadi. Biroq bunga erishish uchun baholash yaxshi ishlab chiqilgan bo’lishi kerak. Bu jarayonda o’quvchilar orasida o’z-o’zini baholash va hamkorlik qilishga katta e’tibor qaratiladi va rag’batlantiriladi. 

Marina Aleksandrovna Pinskaya, pedagogika fanlari nomzodi, tadqiqotchi "Baholashning yangi shakllari" kitobida quyidagilarni yozadi: Formativ baholash o’quv jarayoni nafaqat yakuniy bosqichda, balki boshlang’ich va o’rta bosqichda qanday o’tayotganiga tashxis qo’yish uchun zarur, va agar ma'lumotlar qoniqarsiz bo’lib chiqsa, olingan ma'lumotlar asosida kerakli ma'lumotlarni kiritish va ta'lim faoliyati sifatini oshirish uchun o’zgartirishlar kiritish mumkin. Formativ baholash butun o’quv dasturi o’rniga individual o’quv mahoratiga yoki o’quv dasturidagi ko’nikmalarga yo’naltiriladi. Ushbu baholashlar ma'lum bir maqsad sari intilishni o’lchash uchun mo’ljallanadi deb aytadi.

Formativ baholashning eng foydali qismlaridan biri shundan iboratki, shakllantiruvchi baholashning yagona uslubi yo’q. Buning o’rniga mavjud bo’lgan yuzlab turli xil baholash usullari mavjud. Har bir o’qituvchi potentsial shakllantiruvchi baholashning chuqur repertuarini ishlab chiqishi mumkin. Bundan tashqari, o’qituvchilar shakllantiruvchi baholashni o’quvchilarining ehtiyojlariga moslashtirish va o’zgartirishlari mumkin. Bu juda muhim, chunki tafovut o’quvchilarni jalb qilishga yordam beradi va o’qituvchining o’rganilayotgan tushunchalarni to’g’ri baholashiga mos kelishini ta'minlaydi. Variantlarga ega bo’lish, shuningdek, o’quvchilar yil davomida ularning shaxsiy imtiyozlari yoki kuchli tomonlariga va zaif tomonlariga tabiiy ravishda mos keladigan baholashning turlarini ko’rishlariga yordam beradi. 

Formativ baholashning eng yaxshi turi - bu jalb qilish, o’quvchilarlarning kuchli tomonlariga moslashish va qo’shimcha o’qitish yoki yordamga muhtoj bo’lgan sohalarni aniqlash. Formativ baholash o’qituvchilar va o’quvchilar uchun juda ko’p ahamiyatga ega bo’lgan tasdiqlangan o’quv vositasidir. O’qituvchilar kelgusidagi darslarga rahbarlik qilish, o’quvchilar uchun individual o’quv maqsadlarini ishlab chiqish va o’quvchilarga taqdim etilayotgan darslarning sifati to’g’risida qimmatli ma'lumotlarni olish uchun shakllantiruvchi baholashni ishlab chiqish va undan foydalanishlari mumkin. 

Sinflarida muntazam, doimiy shakllantiruvchi baholashdan foydalanadigan o’qituvchilar, o’quvchilarning faolligi va o’qishi ortib borayotganligini aniqlaydilar. O’qituvchilar shakllantiruvchi baholashdan olingan ma'lumotlardan butun guruh uchun ham, individual darslar uchun ham o’quv qo’llanmalarini o’zgartirish uchun foydalanishlari mumkin. O’quvchilar shakllantiruvchi baholashda ular o’zlarining qaerdaligini har doim bilishlarini va o’zlarining kuchli va kuchsiz tomonlarini tobora ko’proq anglab etishlari uchun foydali bo’ladi. Formativ baholashlarni tuzish oson, olish oson, to’plash oson va natijalardan foydalanish oson. Bunga qo’shimcha ravishda, ular bajarilishi uchun cheklangan vaqt talab etiladi. Formativ baholash o’quvchilarga individual maqsadlarni belgilashda yordam beradi va har kuni yutuqlarni kuzatib boradi.

Baholash ta’lim jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Ta’lim sifatini hamda o’quvchilarni bilim darajalarini doimiy ravishda nazorat qilib borish ta’lim jarayoniga muhim yangiliklar kiritishga asoas bo’ladi. Bugungi kunda yangi tizim asosida baholashning turli shakllari ishlab chiqilgan va talim jarayoniga taqdim etilmoqda. Shulardan biri formativ baholashdir.

So’nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ulkan iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlariga erishilayotganligi barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk mutaxassilarga bo’lgan talabni yanada oshirmoqda. Bu o’z-o’zidan o’quvchilarimizning darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va o’qituvchilarning har tomonlama ta’lim- tarbiyaga e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. 

Yuqoridagi talablarning ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligi, aksariyat xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ilg’or tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish yo’lida xorijiy ilg’or tajribalarni o’rganish, xalqaro standartlar talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega.

Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida rivojlanib borayotgan mamlakatlar o’z ta’lim tizimini rivojlantirish maqsadida xalqaro baholash dasturlarini ishlab chiqqan. Bu Xalqaro baholash dasturlari ta’lim tizimini mazmunan yangilash, innovatsion ta’lim muhitini yaratish, ta’lim sifatini orttirish hamda o’quvchilarning savodxonligini oshirishga katta yordam beradi. Xalqaro baholash dasturlari 

TALIS – Teaching and Learning International Survey 

PIRLS -The Progress in International Reading Literacy Study 

TIMSS – The Trends in International Mathematics and Science Study

PISA - Programme for International Student Assesment 

kabi bir qator xalqaro dasturlar mavjud bo‘lib, ular rivojlangan davlatlardagi ta’lim sifatini yanada oshirishdagi mezon sifatida keng qo’llanilmoqda.

Kurs ishining maqsadi: Boshlang'ich sinf o'quvchilari bilimini baholashda zamonaviy yondashuvlar juda muhimdir. Zamonaviy yondashuvlar, masalan, interaktiv darsliklar, onlayn ta'lim resurslari va ilovlar yordamida o'quvchilarga qiziqarli va o'rganishga yo'l qo'ymoqda. Bu usullar o'quvchilarning diqqatini jalb qilishga va ularni motivatsiyalashga yordam beradi.