Hozirgi zamonda Inson huquqlari to‘g‘risidagi asosiy xalqaro hujjatlarning tavsifi

Hozirgi zamonda Inson huquqlari to‘g‘risidagi asosiy xalqaro hujjatlarning tavsifi (Ҳозирги замонда Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги асосий халқаро ҳужжатларнинг тавсифи)

Reja:

1. Hozirgi zamonda inson huquqlari to‘g‘risidagi asosiy xalqaro hujjatlarni qabul qilish sharoitlari
2. Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasining  huquqiy mazmuni va ahamiyati
3. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro konvensiyalar
4. Inson huquqlari sohasidagi mintaqaviy xalqaro hujjatlar
5. Jinoyat prosessida umume’tirof etilgan inson huquqlari  prinsiplari va normalari
6. Xulosa

Hozirgi davrda inson huquqlari muhim o‘rin tutadi. Rivojlangan demokratik jamiyatni barpo etishda inson huquqlari va erkinliklarini e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Huquqiy davlatni shakllantirishda eng asosiy shartlardan biri jamiyatda inson huquqlari va erkinliklarini kengaytirish va ularni samarali himoya qilishdan iboratdir.

Yaqin o‘tmishda inson huquqlari asosan davlat ichidagi organlar doirasida tartibga solingan edi. Har bir davlat o‘z yurisdiksiyasidagi fuqarolar va shaxslarning huquq hamda erkinliklarini faqat o‘zi hal qilish huquqiga ega deb hisoblagan. Hatto Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ilk faoliyat boshlagan davrlarda ham davlat ichki organlari inson huquqlari sohasidagi asosiy vositachi sifatida qaralgan.

Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro huquqiy hujjatlar ikki asosiy guruhga bo‘linadi: deklarasiyalar va konvensiyalar (paktlar).

1. Deklarasiyalar – bu hujjatlar majburiy kuchga ega bo‘lmaydi va ular odatda tavsiyalar sifatida qabul qilinadi. Deklarasiyalar, asosan, inson huquqlari bo‘yicha asosiy prinsiplar va dasturiy qoidalarni belgilab beradi. Bu hujjatlar davlatlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatish va ularga muayyan yo‘nalishlarni ko‘rsatish uchun qabul qilinadi, ammo ularni bajarish davlatlar uchun majburiy emas.
2. Konvensiyalar – bu xalqaro shartnomalar bo‘lib, ular maxsus masalalar yuzasidan tuziladi va odatda imzolagan yoki ratifikasiya qilgan davlatlar uchun majburiy kuchga ega bo‘ladi. Konvensiyalar o‘zaro kelishuv asosida tuzilib, taraflar o‘rtasida aniq huquqiy majburiyatlarni belgilaydi.
3. Paktlar – konvensiyalarni o‘z ichiga olgan, lekin mazmuni jihatidan bir-biridan farq qiladigan shartnomalar. Paktlar, asosan, konvensiyalarga o‘xshab, xalqaro huquqdagi biror masala bo‘yicha shartnomalar sifatida ishlatiladi.

…
Mustaqillikni da’vo qilayotgan xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi inson huquqlari bo‘yicha xalqaro paktlar bilan tan olingandan so‘ng, bu huquq ruhan ezilgan xalqlar uchun mustaqillik yo‘lida kuchli vositalardan biriga aylandi. Milliy-ozodlik harakatlarining ta’siri ostida kiritilgan “xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash” moddasining xalqaro huquqqa qo‘shilishi fundamental o‘zgarishlarni boshlab berdi. Ushbu prinsip xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olinib, jahon xalqlari va millatlari o‘rtasida teng munosabatlarni ta’minlashning asosiy omili bo‘ldi.
…
Ikkinchi jahon urushi tugaganidan so‘ng, tinchlik, xavfsizlik va davlatlararo hamkorlikni qo‘llab-quvvatlash va mustahkamlash maqsadida Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tuzildi. Inson huquq va erkinliklarini himoya qilish esa uning faoliyatida muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolgan.

BMTning dastlabki yutuqlaridan biri 1948-yil 10-dekabrda Bosh Assambleya tomonidan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining qabul qilinishi edi.
…
Shuni ta’kidlash kerakki, Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasida shaxsning davlatga nisbatan majburiyatlari va burchlari batafsil ko‘rsatilmagan. Shuning uchun davlatni shaxsdan qat'iy qo‘riqlash zaruriyati mavjud emas. Ayni paytda, tarixan, inson huquqlarini davlatdan himoya qilish zaruriyati mavjudligi ham ma’lum. Shu sababli, Deklarasiyaning asosiy maqsadi – shaxs huquqlarini davlatning aralashuvidan himoya qilishdir.
…
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt va uning Fakultativ protokoli BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1966-yil 16-dekabrda bir ovozdan qabul qilingan. Bu hujjatlar Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi va 1989-yilda qabul qilingan Ikkinchi Fakultativ protokol bilan birgalikda keng tan olingan Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro bill deb ataladi.
..
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro Pakt yuridik tarkibining o‘ziga xosligi shundaki, Paktning har bir moddasida belgilangan har bir huquqni amalga oshirishning aniq mexanizmlari ko‘rsatilgan. Shu bilan birga, mazkur huquqlarni amalga oshirish uchun qonunchilik, ma’muriy va boshqa choralarni ko‘rish har bir davlatning majburiyati hisoblanadi.
…
Pakt jamiyat va davlat tomonidan oilani himoya qilish, shuningdek bola huquqlariga alohida moddalarni ko‘zda tutadi (23–24-moddalar). Ta’kidlash joizki, aynan Paktning ushbu qoidalari keyinchalik Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya va Ayollarga nisbatan barcha turdagi kamsitishni yo‘q qilish to‘g‘risidagi Konvensiyalarda o‘z aksini topgan.
…
Ikkita asosiy xalqaro paktlardan tashqari, paktlardagi g‘oyaning mantiqiy davomi sifatida ta’kidlash mumkin bo‘lgan boshqa universal davlatlararo hujjatlar mavjud bo‘lib, ularda inson huquqlari va erkinliklari aniqroq ko‘rib chiqiladi. Ushbu hujjatlarda ayollarga nisbatan kamsitishni yo‘qotish, bola huquqlarini himoya qilish, qiynoqlar va irqiy kamsitishni taqiqlash masalalari o‘z aksini topadi.

Ular mazmuniga ko‘ra, Inson huquqlari bo‘yicha Xalqaro Billda bo‘lmagan yoki yetarli darajada inobatga olinmagan holatlarni to‘ldiradi va aniqlashtiradi. Bu universal hujjatlar qiynoqlar, irqiy kamsitish yoki nisbatan kamroq himoyalangan shaxslar guruhi (ayollar, bolalar, mehnatkash migrantlar) kabi inson huquqlari buzilishining aniq ko‘rinishlari bo‘yicha xalqaro huquqiy aktlardir.
…
Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya 1989-yil 20-noyabrda qabul qilinib, 1990-yil 2-sentyabrda kuchga kirgan. Uning bosh maqsadi bolalarning manfaatlarini ustuvor himoya qilishni ta’minlashdir. Ushbu hujjatni ratifikatsiya qilgan davlatlar bolalarning ijtimoiy hayotda faol va ijodiy ishtirok etishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish majburiyatini oladilar.
…
1948-yilda Inson huquq va majburiyatlari Amerika deklarasiyasi qabul qilindi, bu hujjat inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha Amerika mintaqasidagi birinchi muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qildi. 1950-yilda Yevropa Kengashi tomonidan Inson huquq va asosiy erkinliklarining himoyasi to‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasi tasdiqlandi, bu esa inson huquqlarini kafolatlash va ularga rioya qilinishini nazorat qilish bo‘yicha mintaqaviy mexanizmni yaratdi. 1960-yilda Yevropa ijtimoiy xartiyasi qabul qilinib, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarni himoya qilish bo‘yicha yangi qadam tashlandi.
…
Afrika qit'asi 1981-yilda qabul qilingan Inson va xalqlar huquqlari Afrika xartiyasi ning tarkibi va inson huquqlarini himoya qilish sohasida o‘zining maxsus jihatlariga ega. Xartiyaning asosiy tamoyillari va prinsiplarini yoritishda, Afrika davlatlarining hamkorligi rivojlanish nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariya, keng ma’noda, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va siyosiy rivojlanishni ta’minlashga yo‘naltirilgan. Afrika davlatlari, o‘zaro hamkorlikni rivojlantirishda, nafaqat zamonaviy inson huquqlari tushunchalarini, balki o‘zlarining an'anaviy qadriyatlari va madaniy meroslarini ham inobatga olishadi.
…
Inson va xalqlar huquqlari bo‘yicha Afrika Komissiyasining asosiy vazifalari inson va xalqlar huquqlarini targ‘ib qilish va ushbu huquqlarni himoya qilish uchun zarur normativ hujjatlarni ishlab chiqishdan iborat. Komissiya davlatlardan inson huquqlariga oid axborot olish huquqiga ega bo‘lib, bu jarayonda shaxslar, shaxslar guruhi yoki inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar tomonidan taqdim etilgan “boshqa axborotlar”ni ham ko‘rib chiqishi mumkin. Bu axborotlar orqali Komissiya mamlakatlarda inson huquqlari holatini yaxshilash uchun tavsiyalar ishlab chiqadi.
…
Umume’tirof etilgan inson huquqlari Islom tizimi manbalarida diniy prinsiplarga asoslangan tartiblar mavjud. Bu manbalar orasida Inson huquqlari Umumislom Deklarasiyasi (1981-yil), Islomda inson huquqlari Qohira Deklarasiyasi (1990-yil), va Inson huquqlari Arab Xartiyasi (1994-yil) alohida o‘rin tutadi.
Qohira Deklarasiyasining kirish qismida inson huquqlarining diniy kelib chiqishiga binoan “hech qaysi rahbar yoki hukumat, hech qaysi assambleya yoki hokimiyat har qanday shaklda Alloh tomonidan berilgan inson huquqlarini cheklashi, bekor qilishi yoki buzishi mumkin emas, shuningdek hech kim ulardan voz kecha olmaydi” deb belgilab qo‘yilgan.
…
O‘zbekiston Konstitusiyasida xalqaro huquqning milliy qonunchilikdan ustunligi tan olinadi. Jinoiy-prosessual kodeksda esa agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida milliy qonunchilikda belgilangan qoidalardan farq qiluvchi boshqa normalar mavjud bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalarining ustunligi ko‘zda tutilgan. Bu orqali O‘zbekiston Konstitusiyasi va Jinoiy-prosessual kodeksi xalqaro huquqni, ayniqsa inson huquqlarini himoya qilishni, davlat ichki qonunlarining manbai sifatida qabul qiladi.
…
Xalqaro huquq prinsiplarining umume’tirof etilgan normalari xalqaro huquq tizimining asosi sifatida juda muhim o‘rin tutadi. Ular nafaqat xalqaro huquqning eng muhim va umumiy qoidalari bo‘lib, balki bu huquqning barqaror va uzluksiz asosini ham tashkil etadi. Ushbu normalar, o‘z navbatida, xalqaro huquqning universal mezonlari sifatida xizmat qiladi. Bunday normalar barcha xalqaro shartnomalar, odatlar va boshqa yuridik hujjatlar uchun talab qilinadigan majburiyatlar va qoidalarni belgilab beradi.
…