ЭСТЕТИКА

ЭСТЕТИКАГА КИРИШ

Инсон маънавий оламини ақл, ихтиёр, ҳиссиёт ташкил этиб, ақлни мантиқ фани, ихтиёрни ахлоқшунослик фани, ҳиссиётни эстетика фани ўрганади. Эстетика ҳиссий идрок этиш назарияси бўлиб, уни «гўзаллик фалсафаси» ёки «санъат фалсафаси» ҳам деб аталади. 

«Эстетика» атамаси буюк олмон файласуфи Александр Баумгартен (1714—1762) томонидан илмий муомалага киритилган бўлса ҳам, унинг тамал тошлари қадимги Миср, Юнон ва Рим мутафаккирлари томонидан қўйилган.

1. «Гўзаллик фалсафаси» фақат санъатдаги гўзалликни эмас, балки табиат, жамият ва инсондаги гўзалликни ҳам ўрганади. Шунингдек, улуғворлик, фожиавийлик, кулгилилик, мўъжизавийлик, уйғунлик, нозиклик каби эстетик тушунчалар мавжудки, уларнинг ҳар бирида гўзаллик, бир томондан, унсур сифатида иштирок этса, иккинчи томондан, уларнинг ўзи гўзалликка нисбатан унсур вазифасини ўтайди. Ана шу хусусиятларнинг воқеликда намоён бўлиши нафосат дейилади.
2. Гўзаллик нафосатнинг бош, етакчи хусусияти ҳисобланади. Шу боис у эстетиканинг асосий мезоний тушунчаларидан бири сифатида тадқиқ ва талқин этилади. Зеро, гўзалликнинг иштирокисиз юқоридаги хусусиятларнинг бирортаси нафосатдорлик табиатига эга бўлолмайди. Масалан, улуғворликни олайлик. Улуғворлик асосан ҳажм ва миқдорга асосланади. Бухородаги Минораи Калон улуғворлиги билан кишини ҳайратга солади, унга ҳайрат билан тикилар экансиз, қалбингизни нафосат завқи қамраб олади. Лекин худди шундай баландликдаги кимёвий корхона мўрисидан завқланолмайсиз. Ёки ёнбағирдан туриб, тоққа тикилсангиз нафосат завқини туясиз, аммо худди шундай баландликдаги шаҳар четида тўпланган ахлат «тоғи»га қараб завқланмайсиз. Чунки Минораи Калон меъморлик санъатининг шоҳ асари сифатида гўзаллик қонуниятлари асосида бунёд этилган, тоғ эса табиат яратган улуғвор гўзаллик. Завод мўрисида ҳам, ахлат «тоғ»ида ҳам ҳажм, миқдор бору, лекин гўзаллик етишмайди. Минора билан тоғдаги ҳажмни салобатга айлантирувчи унсур  гўзалликдир.