O‘ZBEKISTON RESPUBIKASI KONSTITUTSIYAVIY TUZUMI ASOSIY PRINSIPLARI» kurs ishi

KIRISH

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy to’zumining asosiy prinsiplari deganda, jamiyatda o’rnatilgan ijtimoiy to’zum, davlatning tuzilishi, uni boshqarish shakli va tartibi, Konstitutsiya va qonunarning ustunligi, davlatning ichki va tashqi siyosati qanday asoslarda amalga oshirilayotganligi tushuniladi. Konstitutsiyaviy to’zumning asosiy prinsiplari Konstitutsiyaning I-bo’limida belgilangan. Konstitutsiyada jamiyatimizning asosiy prinsiplari sifatida davlat suvereniteti, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonunarning ustunligi, respublika tashqi siyosatining asosiy prinsiplari ko’rsatib o’tilgan. Konstitutsiyaviy to’zumning asosiy prinsiplari O’zbekiston Respublikasi qanday davlat ekanligi, uning mohiyati, uning butun ichki va tashqi vazifalarini mustaqil ravishda belgilash, davlat ichida yagona ustun hokimiyat ekanligi, boshqa hech qanday hokimiyatni tan olmasligi, tashqi davlatlar bilan umumbashariy qadriyatlar, xalqaro shartnomalar asosida mustaqil ish olib borishga qodir ekanligini ko’rsatadi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi o‘z maqomi, tuzilishi, yo‘nalishi hamda asosiy tamoyillari, yaxlit mundarijasiga, ya’ni muqaddimasidan boshlab so‘nggi moddasiga qadar mustaqillik va istiqlol ruxi, demokratik tamaddun mazmuni bilan ajralib turadi. Shu o‘rinda aytish o‘rinliki, demokratik huquqiy davlat qurish xamda jamiyatni umuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil etishda shubhasiz Konstitutsiyaning tutgan o‘rni va ahamiyati beqiyos ekanligini e’tibordan qoldirmaslik zarur. Mazmun mohiyati bilan huquqiy demokratik davlatda hech bir fuqaro, hech bir odam o‘z ijtimoiy-shaxsiy hayotini, o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni Konstitutsiyasiz tasavvur qila olmaydi. Shuning uchun ham biz O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining mazmun-mohiyatini chuqur bilishimiz, oldimizda turgan muammolarni yechishda davlatning Asosiy qonunidan javob topishga intilishimiz lozim. 

Mustaqil O‘zbekistonning Konstitutsiyasi kelajagi buyuk davlatning ishonchli huquqiy kafolatlarini mustahkamlaydi. U bizga inson huquqlari, demokratiya, erkinlik, barqarorlik va taraqqiyot tamoyillari yig‘indisini ifodalaydigan huquqiy va adolatli davlat qurish yo‘llarini aniq ifoda etgan va xalq manfaatlarini himoya qiluvchi eng oliy qonun sifatida doimiy yo‘lchi yulduz bo‘lib xalqimiz borayotgan yo‘lni yoritib boradi. 

Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo`nalishlaridan biri, bu-qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir.

I BOB.DAVLAT SUVERENITETI UNI TASHKIL ETUVCHI HOKIMIYAT ORGANLARI, O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA XALQ HOKIMIYATCHILIGI.

1.1.Davlat suvereniteti tushunchasi va mohiyati.

Davlat suvereniteti davlatning mustaqilligini bildiruvchi termin bo’lib, davlatning muhim belgisi xususiyati hisoblanadi.

          «Suverenitet» termini XVI asrda Fransiyada vujudga kelgan va oliy hokimiyat egasi degan ma`noni bildiradi. Suverenitet davlatning umumiy va ajralmas belgisi bo’lib, uning  to’la huquqliligini hamda ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram emasligini anglatadi.

Suveren davlat o’z ichki va tashqi vazifalarini boshqa davlatlarning huquqlarini, shu bilan birga, xalqaro huquq normalarini bo’zmagan holda, o’zi xohlagan tarzda hal qiladi.  Suverenitet davlat bilan bir vaqtda vujudga keladi.

Davlat suvereniteti millat, xalq suverenitetidan boshlanadi va uning o’rniga keladi.

Xalq suvereniteti haqidagi ilmiy ta`limot dastlab burjua mafkurachilarining feodalizmga qarshi kurash yo’lida ishlab chiqilgan edi.

Feodallar sinfi bilan kurash uchun burjuaziya sinfiga tayanch kuch kerak edi va bunday kuch xalq ommasi ekanligini ular yaxshi bilar edi. Shuning uchun burjuaziya o’z manfaatlarini butun xalq manfaati deb e`lon qildi va butun xalqni feodalizmga qarshi kurash uchun inqilobga chaqirdi.

«Xalq suvereniteti» nazariyasi franso’z olimi Jan Jak Russo tufayli burjua inqilobi arafasida o’zining klassik qiyofasini topdi. Uning fikricha, xalq suveren hokimiyatning asoschisi hisoblanadi.

Konstitutsiyaviy huquq fanida xalq suvereniteti deganda, odatda, xalq to’la hokimiyatning egasi ekanligi, uning o’z hokimiyatini boshqa ijtimoiy kuchlardan mustaqil ravishda, hech kimga bo’ysunmasdan amalga oshirishi tushuniladi.

Xalq suvereniteti davlat va milliy suverenitetlarda namoyon bo’ladi. O’zbekistonda suverenitetning manbai  va yagona egasi bo’lgan xalq uni, eng  avvalo, davlat hokimiyati orqali davlat suvereniteti sifatida amalga oshiradi. Davlat hokimiyati faoliyatiga aylangan va uning organlari orqali amalga oshiriladigan xalq suvereniteti shaklini oladi. O’z ijtimoiy mohiyatiga ko’ra, O’zbekistonda xalq suvereniteti yagona, bo’linmaydigan tushunchalardir. Ular bir-biridan ajralgan suverenitet bo’lib, xalq va uning  davlati tomonidan to’g’ridan- to’g’ri amalga  oshiriladi.

Davlat suverenitetining amal qilishi davlat hokimiyati faoliyatining uchta tarmogini-qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini,  uning  organlarini, ichki va tashqi funksiyalarini amalga oshirishdagi faoliyatdir. Davlat hokimiyati asosiy funksiyalarining amalga oshirilishi natijasidagina davlat suvereniteti hayotga tatbiq etiladi. Bizning davlatda xalq suvereniteti ifoda etilishining boshqa shakli milliy suverenitet hisoblanadi.

          Milliy suverenitet deganda, millatning siyosiy va huquqiy holati tushuniladi. Milliy suverenitet millatning ajralmas xususiyati bo’lib, uning mustaqil yashash xususiyatini bildiradi. O’z irodasi bilan o’zining milliy davlatini tashkil etgan  xalq davlat suverenitetiga ega bo’ladi.

Davlat suverenitetini  amalga oshirish  va uni himoya qilish shakllaridan biri respublikaning qonun chiqaruvchi organi - Oliy Majlisning Konstitutsiya va qonunar chiqarish, boshqa davlat organlarining huquqiy normalar yaratish sohasidagi faoliyatidir. Davlat suverenitetini amalga oshirish respublikani harbiy mudofaa qilish yo’li bilan –Respublika Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi va boshqa davlat ijroiya hokimiyat organlari tomonidan respublika iqtisodini tashkil qilish va uni boshqarish orqali amalga oshiriladi.

Davlat suvereniteti uni tashkil etuvchi hokimiyat organlari, yangi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyati organlarining vakolatlari va uni bajarish sohasidagi faoliyati orqali amalga oshiriladi.

Suveren davlat sifatida O’zbekiston Respublikasining   davlat-huquqiy belgilari quyidagilardan iborat:

1. O’zbekiston Respublikasi o’z   Konstitutsiyasini mustaqil ravishda  qabul qiladi. Bu Konstitutsiya Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy to’zumni, o’z fuqarolari huquqlari, erkinliklari, burchlari, ma`muriy-hududiy va davlat tuzilishini, davlat organlari tizimini va prinsiplarini belgilaydi.

2.Suveren davlat sifatida O’zbekiston o’z hududida davlat hokimiyatini mustaqil amalga oshiradi. Konstitutsiyaning 3-moddasiga  binoan, Respublikaning davlat hududi va chegarasi daxlsiz va bo’linmasdir, u davlat himoyasidadir. Bu sohadagi o’zgarishlar xalq referendumidan keyin qonuniy asosda kiritilishi mumkin.

3.O’zbekiston Respublikasi o’z yeridan, yer osti boyliklaridan ,suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralaridan  foydalanishni  o’zi mustaqil belgilaydi va ularni muhofaza qiladi.

4.O’zbekiston Respublikasining suveren davlat huquqiy belgilaridan yana biri o’z davlat fuqaroligining   mavjudligidir.

5. O’zbekiston Respublikasi suveren  davlat sifatida o’zining  qonun  chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari tizimini mustaqil ravishda belgilaydi. 

6.O’zbekiston Respublikasining suveren davlat sifatidagi belgilaridan   yana biri davlat tili to’g’risidagi moddaning  Konstitutsiyada belgilanganligidir. 1989 yil 21 oktyabrda  o’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi mustaqillik sari qo’yilgan eng muhim qadamlardan biri edi. 

7.O’zbekiston Respublikasining o’z milliy armiyasi va davlat byudjetiga, o’z pul birligiga egaligi hamda emissiya hajmini  mustaqil belgilashi ham uning suvereniteti belgilaridan  bo’lib hisoblanadi.

8. O’zbekiston Respublikasining davlat ramzlari ham mavjud. Ular Konstitutsiyaning  5-moddasida belgilab qo’yilgan bo’lib, ularga O’zbekiston Respublikasi qonunari bilan tasdiqlangan davlat bayrog’i, gerbi va madhiyasi kiradi.

1.2.O’zbekiston Respublikasida xalq hokimiyatchiligi.

«Demokratiya» lotincha so’z bo’lib, «Xalq hokimiyati» degan ma`noni bildiradi. O’zbekiston Respublikasi   Konstitutsiyasining 7-moddasida «Xalq - davlat  hokimiyatining birdan-bir manbaidir» deyilgan.  Boshqacha aytganda, O’zbekistonda hokimiyat xalqniki ekanligi Asosiy  qonunimizda belgilab   qo’yilgan. Xalq o’z qo’lidagi hokimiyatni ikki    usul bilan : bevosita va vakillik demokratiyasi orqali amalga oshiradi. Vakillik demorkatiyasi deganda o’z qo’lidagi hokimiyatni o’zi saylab qo’ygan deputatlari va Prezidenti tomonidan amalga oshirishi tushuniladi. Bevosita demokratiya deyilganda xalq o’z hokimiyatini  hech qanday vakillarsiz bevosita o’zi amalga oshirishi tushuniladi. Bunga fuqarolarning  saylovlarda va  qonun loyixhlarining muhokamalarida ishtirok etishi, referendum va hokazolarni misol qilib  ko’rsatish mumkin.

Xalq tomonidan saylab  qo’yiladigan davlat organlari bevosita xalq oldida javobgardirlar va uning  irodasini ifodalaydilar. Shuning  uchun ham saylab qo’yiladigan davlat organlari tomonidan qabul qilingan huquqiy hujjatlar, qonunar va boshqa huquqiy aktlarning bajarilishi hamma uchun  majburiydir.

Bevosita demokratiyaning asosiy ko’rinishlaridan biri-referendum  O’zbekiston Konstitutsiyasida alohida  ravishda belgilangan. Konstitutsiyaning 9-moddasiga ko’ra, jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo’yiladi. Referendum o’tkazish tartibi qonun  bilan belgilanadi.

Referendum lotincha  so’z bo’lib, lug’aviy ma`nosi «ma`lum qilinishi  lozim bo’lgan narsa»  deganidir, ya`ni davlatda hal qilinishi lozim bo’lgan muhim masalalar xalqqa ma`lum qilinadi va uning  ovoz berishi orqali hal etiladi.

Referendumda qabul  qilingan qarorlar O’zbekiston Respublikasi hududida oliy  yuridik kuchga ega bo’ladi va faqat referendum o’tkazish yo’li bilan bekor qilinishi yoki o’zgartirilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasi deputatlarining o’z saylovchilari oldida  hisobot  berishlari va uchrashuvlarini ham xalq hokimiyatchiligini  bevosita amalga  oshirish shakli sifatida ko’rsatish mumkin.

Xalq hokimiyatini amalga oshirishning yana bir ko’rinishi xalqning muayyan jamoat birlashmalari, xususan, kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar va boshqa tashkilotlar orqali davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda qatnashishidir.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 10-moddasiga asosan, O’zbekiston  xalqi nomidan faqat u saylagan  Oliy Majlis va Prezidenti ish olib borish huquqiga ega.

Konstitutsiyaning 11-moddasida: «O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi-hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linish prinsipiga asoslanadi», - deyiladi. Konstitutsiyada o’zining huquqiy asosini topgan hokimiyatni taqsimlash tamoyilining barcha qoida va talablariga binoan bunday davlat hokimiyatida  vakolatlar turli davlat organlariga, chunonchi, qonunchilik vakolatlari Oliy Majlisga, ijro vakolatlari Prezident hamda Vazirlar Mahkamasiga, sudlov vakolatlari  esa  sud organlariga taqsimlab berilgan. O’zbekiston Respublikasi Parlamenti bo’lgan Oliy Majlis  qonunchilik     sohasida barcha vakolatlarga ega.

Hokimiyatlar taqsimlanishi  prinsipiga asosan parlament    faqatgina  qonunchilik vakolatlarini    amalga oshirish bilan  chegaralanmasdan, ba`zi nazorat vazifalarini    ham bajarishi zarur.    Konstitutsiyamiz XX bobining 89-moddasida Respublika Prezitdenti   O’zbekiston Respublikasida davlat va ijro   etuvchi hokimiyat boshlig’i ekani mustahkamlangan.

Hokimiyat taqsimlanishi nuqtai-nazaridan 93-moddaning 14-bandi, ya`ni Prezidentning Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunarni imzolash, yo ularga veto qo’yish huquqi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu  normaning  mohiyatidan ko’rinib turibdiki, Prezident tomonidan takroran muhokamaga qo’yilgan qonunarning qabul qilinishi yoki qabul  qilinmasligi masalasi  oxir-oqibatda Oliy Majlis tomonidan hal  etiladi.

Hokimiyat taqsimlanishi prinsipiga asosan Konstitutsiyaning XX bobida sud hokimiyati tuzilishiga alohida ahamiyat berilgan, jumladan 106- moddada O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatini qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa  jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritiladi degan norma mustahkamlab qo’yilgan.

Respublikamizda Konstitutsiyaviy  sudning tashkil etilishi, uning  asosiy vazifasi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi   hokimiyatlarning  hujjatlari Konstitutsiyaga qay darajada mosligiga doir ishlarni ko’rish to’g’risidagi 108-modda g’oyat muhim ahamiyatga egadir. 109-moddaga binoan Konstitutsiyaviy sud tomonidan qabul qilingan  qarorlar  qat`iyligi va ular ustidan shikoyat qilish mumkin  emasligi to’g’risidagi qoidalar ham    alohida  huquqiy  ahamiyati bilan ajralib turadi.

Fuqarolik, jinoiy va ma`muriy  ishlarni yurgizish borasida sud   hokimiyatining oliy   organi O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi xisoblanishi (110-modda), sudyalarning  mustaqilligi, faqat qonunga  bo’ysunishi, ularning odil sudlovni  amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo’l qo’yilmasligiga va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo’lishi, sudyalarning daxlsizligi qonun bilan kafolatlanishi haqidagi 112-modda sud hokimiyatining mustaqilligini ta`minlash uchun huquqiy asos bo’la oladi.

Hokimiyat ijtimoiy kategoriya (hodisa) bo‘lib, kishilik jamiyatining barcha davrida (hatto davlat bo'lmagan davrda ham) mavjud bo'lgan. Hokimiyat doimiy ravishda ijtimoiy munosabatlarga, shaxsiy munosabatlarga ta’sir qilib kelgan. Hokimiyat boshqalarga nisbatan ustun turish, buning uchun kuchga ega bo'lish va boshqalarga nisbatan ta’sir qila olishdir1. Agar hokimiyatga tushunish oson bo'lgan eng oddiy ta’rif beradigan bo'lsak, u ijtimoiy hodisa; kishilik jamiyatining barcha bosqichlarida mavjud bo'lgan va jamiyat rivojlanishi bilan rivojlanib borgan; hokimiyatning rivojlanishi jamiyat rivojiga yoki aksincha, jamiyat rivoji hokimiyatga ta’sir etgan; hokimiyat munosabatida ikki tomon: birinchisi - hokimiyat subyekti yoki hokimiyat egasi, ikkinchi tomon - shu subyektga bo'ysunuvchi tomon bo'ladi; hokimiyat, albatta, kuchga ega bo'ladi. Umumlashtirib aytadigan bo'lsak, hokimiyat boshqalarga nisbatan huquqqa ega bo'lish, kuchga ega bo'lish va boshqalarga ta’sir qilishdir. Boshqalar deganda alohida shaxs yoki shaxslar, jamoa, oila, jamiyatni tushunish mumkin. Shuning uchun hokimiyatning turlari, ko'rinishi turli-tuman. Insonlar o'rtasidagi munosabatlarda hokimiyat ongga asoslanadi va u ongli hokimiyatdir. Ongga asoslanmagan, instinktga asoslangan hokimiyat ham bo'lishi mumkin: hayvonlar to'dasida kuchli hayvon o'z ta’sirini boshqalarga o'tkazishi ham hokimiyatdir. Hozirgi kunda davlat mavjud bo'lgan davrda ham davlat hokimiyati bilan birga boshqa hokimiyatlar ham mavjud. Oilada oila boshlig'i hokimiyati, jamoat birlashmalaridagi hokimiyat, diniy tashkilotlaridagi hokimiyat va hokazolar. Ta’sir doirasiga qarab siyosiy, iqtisodiy, m a’naviy hokimiyat bo'lishi mumkin.

Davlat hokimiyatining ta sir doirasi eng keng va kuchli hokimiyatdir. Uning asosiy belgilaridan biri hokimiyatni amalga oshirishda oshkora kuch ishlatishning mavjudligi, majburlov uchun maxsus organlardan foydalanish (militsiya, armiya, maxsus xizmatlar), hokimiyat ta ’siri, mamlakatning barcha hududida o'z kuchiga ega bo'lishi, uning ko'rsatmasini bajarish barcha uchun majburiy ekanligi (davlat organlari, jamoat birlashmalari, fuqarolar) hisoblanishidir. Davlat hokimiyati o'z ifodasini, erkini majburiy ravishda qonun, farmon, qaror asosida hayotga tatbiq qiladi. Turli majburlov vositalaridan foydalanadi. Davlat hokimiyati faqat qonun asosida tashkil etilgan organlar tomonidan, qonunga asosan amalga oshiriladi. Davlat hokimiyati qonunchilik hokimiyati, ijro hokimiyati, sud hokimiyati orqali ijtimoiy hayotga tatbiq qilinadi. Davlat hokimiyati yakka boshchilik: monarxiya, diktatura shaklida yoki kollegial (jamoa) asosda, yakka boshchilik asosda ish olib boruvchi, xalq tomonidan saylab qo'yilgan organlar tomonidan amalga oshiriladi.