XX asrda buyuk britaniyaning ichki va tashqi siyosati

XX asrda buyuk britaniyaning ichki va tashqi siyosati


 

MUNDARIJA:

KIRISH…………………………………………………………………….......….2

I BOB. XX asrda Buyuk Britaniyaning ichki siyosati.........................................6

1. . Buyuk Britaniya 1880-1980 yillarda..........…................. ……………..........6

1.  Buyuk Britaniya iqtisodiyoti va ijtimoiy siyosati..........................................13

II BOB. XX asrda Buyuk Britaniyaning tashqi siyosati ……............................18

2.1. XX asr Britaniyaning davlatlararo diplomatik munosabatlari ………......18

2.2. Buyuk Britaniya jahon urishlari davrida ……...................….............……22

2.2.1. Birinchi jahon urishi.....................................................................………...22

2.2.2. Lloyd Jorjning qulashi....……….……...............……...........................…..24

2.2.3. Dengiz qurolsizlanishi va qarzlar................................................................25

2.2.4. Yevropada barqarorlikka intilish..............................................................26

2.2.5. Ichki siyosatdagi tashqi siyosat...................................................................27

2.2.6. 1930-yillar.....................................................................................................28

2.2.7. Ikkinchi jahon urushi...................................................................................29

2.2.8. Marshall rejasi..............................................................................................31

III BOB. III BOB. Buyuk Britaniyaning XX asrdan kiyingi davri...................32

3.1. NATO...............................................................................................................32

3.2. Britaniya imperiyasining parchalanishi........................................................33

3.3. Bosh vazir Tetcher, 1979–1990......................................................................34

Xulosa ……………………………………………………………….…................39

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati……………............................……..

KIRISH

     XX asrda Angliya, Uels, Shotlandiya va Shimoliy Irlandiyani o’z ichiga olgan Yevropaning g’arbiy sohilidagi orollar guruhi bo’lgan Buyuk Britaniyada (Buyuk Britaniya) sodir bo’lgan voqealar va voqealarni ko’rib chiqing. XX asr Britaniyasini o’rganish 1901-yilda qirolicha Viktoriya vafoti bilan boshlanadi va Britaniya tarixidagi eng uzoq vaqt hukmronlik qilgan monarxlardan birining hukmronligiga chek qo’yadi. Viktoriya imperializm va mustamlakachilik davrida hukmronlik qilgan Britaniya birligi, farovonligi va fazilatining ramzi bo’lib xizmat qildi va diqqatga sazovor ilmiy kashfiyot va yutuqlar. Uning hukmronligi Viktoriya davri deb atalgan. Yigirmanchi asr ikki buyuk urushdan keyin sezilarli o’zgarishlarni olib keldi. Birinchi jahon urushi (1914-1918) zamonaviy mexanizatsiyalashgan (va kimyoviy) urushning dahshatlarini keltirib chiqardi va yosh Britaniya askarlari avlodini yo ‘q qildi.

     Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Buyuk Britaniyaning XX asrdagi ichki va tashqi siyosatidagi tarixiy voqealarini o’rganib chiqish. Shuningdek Buyuk Britaniyaning kahon tarixidagi o’rnini tahlil qilishdan iborat. 

Britaniya 1939 yilda Ikkinchi Jahon urushiga kirdi va keyingi yil Germaniya bosqinini va ishg’olini oldini olish uchun yangi Bosh vazir Uinston Cherchill boshchiligida yig’ildi. AQSh va boshqa ittifoqchilar, jumladan Fransiya, Sovet Ittifoqi, Xitoy va Yangi Zelandiya bilan kuchlarni birlashtirib, Britaniya 1945 yilda Germaniyani va unga aloqador eksa kuchlarini mag’lub etdi. Keyingi oziq-ovqat taqchilligi, ratsion va boshqa qiyinchiliklarga duch kelgan Britaniyaning urushdan keyingi Leyboristlar partiyasi hukumati Milliy sog ‘liqni saqlash xizmatini tashkil etish va boshqa muassasalar va xizmatlarni milliylashtirish bilan ijtimoiy ta’minot tizimining asoslari. Urushdan keyingi davr Buyuk Britaniyaning ulkan geografik imperiyasining parchalanishiga olib keldi, chunki Britaniya Hamdo’stligining Osiyo va Afrikadagi mustamlakalari va hukmronliklari o’z mustaqilligini qo’lga kiritdi.

Britaniyaning hozirgi va eng uzoq hukmronlik qilgan monarxi Yelizaveta II 1952 yilda taxtga o’tirdi. U Birlashgan Qirollikda tez-tez siyosiy o’zgarishlar ro’y berayotgan davrga rahbarlik qildi, chunki turli siyosiy va iqtisodiy mafkuralar kurashida leyboristlar hukumatlari konservatorlar bilan almashib turdi. 1970-yillarda dok ishchilari, pochta xodimlari, ko’mir konchilari va boshqalarning o’n yillik yirik ish tashlashlaridan so’ng, britaniyalik saylovchilar Konservativ partiyadan Margaret Tetcherni 1979 yilda Britaniyaning birinchi ayol bosh vaziri etib sayladilar. Tetcher va uning hukumati mamlakatning deyarli yarmini xususiylashtirishga kirishdi. Buyuk Britaniyaning davlat korxonalari ijtimoiy xarajatlarni qisqartirish va mudofaa xarajatlarini oshirish.

Yigirmanchi asr Britaniya tarixini o’rganish, shuningdek, Buyuk Britaniyaning ikkita eng mashhur madaniy timsoli: 1960-yillarda Buyuk Britaniya, AQSh va Evropada musiqa va madaniyatga chuqur ta’siri keng tahlil qilingan "Bitlz" pop musiqa guruhining keng qamrovli ta’sirini ochib beradi. bir qator ilmiy tadqiqotlar va 1981-yil iyul oyida televideniyeda ko’rsatilgan to’yda Uels shahzodasi Charlzga turmushga chiqqan Diana Spenser xonim aloqa sun’iy yo’ldoshlari orqali butun dunyo bo’ylab yuz millionlab odamlar tomonidan ko’rilgan. 1997 yilda Diananing fojiali o’limidan so’ng televidenie orqali dafn marosimi bo’lib o’tdi, u ham butun dunyo bo’ylab 2 milliarddan ortiq odamni qamrab oldi.

Ushbu kurs ishining maqsadi mavzuni to’liq ko’rib chiqish, XX asr Buyuk Britaniya tarixini o’rganish, shuningdek olingan bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlashdir. XX asrda Buyuk Britaniyaning ichki va tashqi siyosatini kuzatishdan iborat      

Ishning maqsadiga asoslanib, quyidagi vazifalarni aniqlash mumkin:

• XX asr Britaniyasini o’rganish 
• XX asrda Buyuk Britaniyadagi tarixiy hodisalar haqidagi ilmiy ma’lumotlarni tahlil qilish
• XX asrda Buyuk Britaniyaning ichki siyosati ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy faoliyati bilan tanishish
• XX asrda Buyuk Britaniyaning tashqi siyosati va jahon tarixidagi rolini o’rganib chiqish

Kurs ishi ob’ekti: XX asr jahon tarixidagi Buyuk Britaniyaning ichki va tashqi siyosati.

     Ishda qo’llaniladigan tadqiqot usullari: analiz, tahlil, sintez, umumlashtirish, tarixiy usul.

     Kurs ishi tarkibi kirish, 3 bob va pharagirflar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I BOB.  XX asrda Buyuk Britaniyaning ichki siyosati.

1.1    Britaniya 1880-1980 yillarda.

XX asrda Buyuk Britaniya juda o’zgardi. Oddiy odamlarning hayoti o’zgardi va ancha qulay bo’ldi.

XX asr boshlarida ishchilar sinfi uchun hayot og’ir edi. 1900 yilda o’tkazilgan so’rovlar shuni ko’rsatdiki, aholining 15% dan 20% gacha bo’lgan qismi tirikchilik darajasida (yalang’och omon qolish) yashaydi. Eng yomoni, aholining 8% dan 10% gacha bo’lgan qismi yashash darajasidan past edi. Bu raqamlar bizni hayratda qoldiradigandek tuyuladi, lekin esda tutingki, har doim shunday bo’lgan. Darhaqiqat, tarixning boshida vaziyat bundan ham yomonroq edi. Aholining katta qismi har doim tirikchilik darajasida yoki undan pastda yashagan.

1906 yilda liberal hukumat saylandi va ular bir qator islohotlarni amalga oshirdilar. 1906 yildan boshlab mahalliy kengashlarga maktabda bepul ovqatlanishga ruxsat berildi. 1907 yilda maktab tibbiy nazorati boshlandi. 1908 yildagi qonun konchilarni kuniga 8 soat ishlash bilan chekladi. Keyin 1909 yilda Savdo kengashlari to’g’risidagi qonun juda kam maoshli savdolarda eng kam ish haqini belgilaydigan savdo kengashlarini tuzdi. Shuningdek, 1909 yilda qonun ishsizlarga ish topishga yordam berish uchun mehnat birjalarini tashkil etdi.[1]

1908 yilda Qarilik pensiyalari to’g’risidagi qonun 70 yoshdan oshgan odamlarga kichik pensiyalar berdi. Pensiyalar saxiy emas edi, lekin ular boshlang’ich edi. 1925-yildan boshlab 65 yoshdan oshgan erkaklar va 60 yoshdan oshgan ayollarga pensiya toʻlab kelindi.Bevalarga ham pensiya tayinlandi. 1911 yilda Milliy sug’urta to’g’risidagi qonun qabul qilindi. Barcha ish beruvchilar va xodimlar fondga o’z hissalarini qo’shganlar. Agar ishchi kasal bo’lsa, u shifokor tomonidan bepul davolanishga haqli edi. (Odatda siz to’lashingiz kerak edi va bu qimmat edi). Agar u kasallik tufayli ishlay olmasa, ishchiga yashash uchun oz miqdorda pul berildi. Biroq, uning oilasi   bepul davolanish huquqiga ega emas edi.

1911 yildan beri ishsizlik davrini tez-tez boshdan kechirgan qurilish va kemasozlik kabi ba’zi kasblardagi ishchilarning barchasi jamg’armaga hissa qo’shgan. Agar ishsiz bo’lsa, ular har qanday yilda ko’pi bilan 15 haftaga oz miqdorda pul talab qilishlari mumkin edi. Bu yana saxiy emas edi, lekin 1920 yilda sxema ko’pchilik (barchasi emas) ishchilarga tatbiq etildi va ularga 15 haftadan ko’proq vaqt davomida pul berildi. 1912 yilga kelib, ko’pchilik shanba kuni tushdan keyin ishdan bo’shatilgan. Biroq, do’kon ishchilari odatda shanba kuni butun kun ishlashga majbur bo’lishdi. 1912 yilgi qonun ularga hafta davomida yarim kun dam olishlari kerakligini ko’rsatib, kompensatsiya qildi.[2]

Ayni paytda 1902 yilda Balfourning Ta’lim to’g’risidagi qonuni davlat o’rta ta’limni yaratdi. 20-asr boshlarida yuqori sinf davlat maktablariga bordi. Oʻrta tabaqa pullik gimnaziyalarga, ishchilar sinfi esa boshlangʻich maktablarga bordi. 1907 yildan boshlab gimnaziyalar o’z o’rinlarining 25 foizini kambag’al o’quvchilarga bergan taqdirda grantlar berildi. Ishchi sinf bolalari imtihon topshirishlari mumkin edi va agar ular o’tishsa, gimnaziyaga borishlari mumkin edi. Biroq, ayrim bolalar o’rinni yutib olishdi, lekin ota-onalari maktab formasi va jihozlarini sotib olishga qurbi yetmagani uchun bormadi.

1909 yilda Lordlar palatasi Lloyd Jorjning byudjetini rad etdi. Bunga javoban liberallar Lordlar palatasi moliyaviy qonun loyihalariga aralasha olmasligini ta’kidlagan parlament qonunini qabul qildilar. Lordlar endi hech qanday qonun loyihasiga veto qo’yishlari mumkin emas, lekin ularni faqat ikki yilga kechiktiradilar. 1949 yilda bu muddat bir yilga qisqartirildi.

1884 yilga kelib, Britaniyada erkaklarning ko’pchiligiga ovoz berishga ruxsat berildi, lekin ayollarga ruxsat berilmadi. Shunday qilib, 1897 yilda ovoz berishni talab qilgan mahalliy ayollar guruhlari Ayollarning saylov huquqi jamiyatlari milliy ittifoqini (NUWSS) tuzish uchun birlashdilar. Tashkilot mo’’tadil edi va uning a’zolari sufragistlar deb ataldi.

1909 yilda Lordlar palatasi Lloyd Jorjning byudjetini rad etdi. Bunga javoban liberallar Lordlar palatasi moliyaviy qonun loyihalariga aralasha olmasligini ta’kidlagan parlament qonunini qabul qildilar. Lordlar endi hech qanday qonun loyihasiga veto qo’yishlari mumkin emas, lekin ularni faqat ikki yilga kechiktiradilar. 1949 yilda bu muddat bir yilga qisqartirildi.[3]

1884 yilga kelib, Britaniyada erkaklarning ko’pchiligiga ovoz berishga ruxsat berildi, lekin ayollarga ruxsat berilmadi. Shunday qilib, 1897 yilda ovoz berishni talab qilgan mahalliy ayollar guruhlari Ayollarning saylov huquqi jamiyatlari milliy ittifoqini (NUWSS) tuzish uchun birlashdilar. Tashkilot mo’’tadil edi va uning a’zolari sufragistlar deb ataldi.

1916 yilda inglizlar Sommaga hujum boshladilar. Ikkala tomon ham dahshatli yo’qotishlarga duch keldi. Biroq, bu jangda inglizlar maxfiy qurolni - tankni ishga tushirishdi. Birinchi tanklar jang natijasiga ta’sir qilish uchun juda ishonchsiz va juda kam sonli edi, ammo ular kelajakdagi narsalarning belgisi edi.

1917 yilda Germaniya cheksiz suv osti urushini boshladi. Ular Britaniyaga yetib bormoqchi bo’lgan har qanday davlatning kemalarini cho’ktirishgan. Natijada, Britaniyada oziq-ovqat juda qisqa ketdi, ammo konvoy tizimi joriy etilganda inqiroz tugadi. Savdo kemalari jangovar kemalar tomonidan himoyalangan guruhlar bo’lib sayohat qilishdi. Shunga qaramay, 1918 yilda go’sht, sariyog ‘va pishloqni ratsion qilish boshlandi. Qolaversa, Germaniya siyosati natijasida AQSh urushga kirdi.

1918 yil bahorida Germaniya shimoliy Frantsiyaga bir qator hujumlarni boshladi. Ittifoqchilar "devorga orqalari" bilan jang qilishdi va avgust oyida inglizlar tanklar yordamida qarshi hujumga o’tishdi. Nemislar asta-sekin orqaga surildi va 11-noyabrda ular sulh (otashkesim) imzoladilar.

20-asr boshlariga kelib kasaba uyushmalari kuchayib bordi va ular tobora jangari bo’lib bordi. Biroq, ular qarshiliklarga duch kelishdi. 1901 yilda Taff Vale ishi bo’lib o’tdi, o’shanda sud kasaba uyushmalari ish tashlash o’tkazgan taqdirda etkazilgan zararni qoplash uchun sudga da’vo qilinishi mumkin degan qarorga keldi. U 1906 yildagi Savdo nizolari to’g’risidagi qonun bilan bekor qilindi. 1909 yilda Osborn qarori qabul qilindi, unda kasaba uyushmalari a’zolarning obunalaridan siyosiy partiyalarni (ya’ni Leyboristlar partiyasini) moliyalashtirish uchun foydalana olmaydilar, degan. Bu ishni temir yo’l xizmatchilarining birlashgan jamiyati Uoltxemstou bo’limining kotibi bo’lgan VV Osborn ismli odam olib kelgan. U 1913 yildagi Kasaba uyushmalari to’g’risidagi qonun bilan bekor qilindi, bu kasaba uyushma a’zolariga siyosiy to’lovlarni to’lashdan voz kechish imkonini berdi.

1923 yildan 1929 yilgacha Britaniyada konservativ hukumat bo’lib, Stenli Bolduin (1867-1947) bosh vazir bo’lgan. Uning davrida umumiy ish tashlash o’tkazildi. 1920-yillarda ko’mir qazib olish kabi eski sanoatlar pasayib ketdi. Shunday qilib, 1921 yilda ish beruvchilar ish haqini qisqartirdilar. 1926 yilda ular ish haqini qisqartirishni  va  ish vaqtini ko’paytirishni taklif qilishdi. Konchi rahbari AJ Kuk "Maoshdan bir tiyin ham, kunning bir daqiqasi ham yo’q", dedi. konchilar ish tashlashga chiqdi va boshqa kasaba uyushmalariga yordam so’rab murojaat qildi. Natijada 1926 yil 3 may yarim tundan boshlab umumiy ish tashlash boshlandi.

Biroq hukumat tayyor edi. Kasaba uyushmalari birlashib, umumiy ish tashlash e’lon qilishlari mumkinligini anglab, 1925 yilda Ta’minotni ta’minlash tashkilotini tuzdilar. O’rta sinf ko’ngillilari avtobuslar kabi xizmatlarni boshqarishga yordam berishdi va etkazib berishni davom ettirishdi. Qo’shinlar va maxsus konstebllar ham yordam berishdi. Umumiy ish tashlash 12 may kuni yakunlandi, garchi konchilar yana 6 oy ish tashlashda davom etishdi. Yakunda konchilar mag’lub bo’lib ishga qaytishdi. 1927 yilda "Savdo nizolari to’g’risida"gi qonun umumiy ish tashlashlarni noqonuniy deb e’lon qildi.

1922-yilda BBC radiodasturlarni eshittirishni boshladi. Radio birinchi marta 1930-yillarda keng tarqalgan. 1933 yilga kelib, Britaniyadagi uy xo’jaliklarining qariyb yarmida "simsiz" mavjud edi va 1939 yilga kelib ularning ko’pchiligi mavjud edi. Televideniya 1936 yilda boshlangan. Ikkinchi jahon urushi paytida u to’xtatilgan edi, lekin 1946 yilda yana boshlandi. 1920-yillarda ba’zi odamlar ovozsiz filmlarni tomosha qilish uchun borishgan, ammo 1930 yildan boshlab barcha filmlar "talkie" edi. 1930-yillarda kinoga borish ancha mashhur bo’ldi va ko’p odamlar haftasiga bir yoki hatto ikki marta borishdi.

1929 yilda dunyo jiddiy iqtisodiy tanazzulga yuz tutdi. 1932 yilga kelib sug’urtalangan ishchilarning 22,8 foizi ishsiz edi. Biroq, ishsizlik 1933 yilda pasaya boshladi. 1936 yil yanvariga kelib u 13,9% ni tashkil etdi. 1938 yilga kelib u taxminan 10% ni tashkil etdi.

Biroq, 1930-yillarning oxirlarida Angliyaning shimolida tushkunlik saqlanib qoldi va mintaqada ishsizlik juda yuqori bo’lib qoldi. To’qimachilik va ko’mir qazib olish kabi an’anaviy sanoatlar depressiyadan jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Biroq, Midlend va Angliyaning janubida yangi sanoatlar farovonlik olib keldi va ishsizlik pasaydi. Yangi tarmoqlar avtomobillar, samolyotlar va elektronika ishlab chiqarishni o’z ichiga oldi.[4]

1920 va 1930 yillarda depressiyadan Londonga qadar bir qator "ochlik yurishlari" o’tkazildi. Birinchisi 1922 yilda Glazgodan bo’lgan, ammo eng mashhuri 1936 yilgi Jarrow marshi bo’lib, 200 nafar kemasozlik ishchilari Jarrowdan Londonga yurishgan. Ochlik marshlari ishsizlar taqdiri uchun katta e’tirofga sazovor bo’ldi, ammo ular ishsizlikni qisqartirish maqsadiga erisha olmadilar.

Biroq, turmush darajasi shunchalik ko’tarilganligi sababli, 1936 yilda ishsiz odam 30 yil oldin malakasiz ishchi bilan teng edi. Shunga qaramay, ishsizlar uchun hayot og’ir edi. Ular nisbatan qashshoqlikda yashadilar.

Shunga qaramay, 1930-yillardagi ommaviy ishsizlikka qaramay, ko’pchilik ish bilan ta’minlangan odamlarning turmush darajasi sezilarli darajada oshdi. Bu qisman narxlarning pasayishi bilan bog’liq edi. Oziq-ovqat va ijara kabi zaruriy narsalarning narxi o’n yil ichida 15% ga tushdi. Shunday qilib, ko’pchilik uchun hayot 1930-yillarda tobora qulayroq bo’ldi. Bundan tashqari, 1939 yildan boshlab barcha ishchilar har yili kamida 1 haftalik haq to’lanadigan ta’til olish huquqiga ega edilar. Bungacha ko’p odamlarning yagona pullik ta’tillari bank ta’tillari edi.

1939-yil 3-sentabrda urush boshlanganda, nemislar Britaniya shaharlarini bombardimon qilib, katta qurbonlar keltirishidan qoʻrqishardi. Shunday qilib, shaharlardagi bolalar qishloqqa evakuatsiya qilindi. Hammasi bo’lib 827 ming maktab o’quvchisi, 103 ming o’qituvchi va yordamchi katta shaharlarni tark etdi. Bundan tashqari, maktab yoshiga etmagan 524 ming bola va ularning onalari ketgan. Biroq “evakuatsiya qilinganlar”ning aksariyati tez orada uylariga qaytishdi. Britaniya shaharlariga bombali hujum amalga oshmadi - dastlab. 1940-41 yillarda og’ir edi.

1940-yil 10-mayda Uinston Cherchill  Buyuk Britaniya bosh vaziri boʻldi.

Britaniyada ratsion 1939-yil sentabr oyida benzin ratsionga kiritilgan paytda boshlangan. Urush davom etar ekan, ratsion yanada qattiqroq va qattiqroq bo’ldi. 1940 yil yanvar oyida sariyog ‘, shakar, pastırma va jambon ratsionga kirdi. Choy 1940 yil iyul oyidan ratsionga kirdi. Keyin 1941 yil may oyida pishloq va 1941 yil iyun oyidan tuxum ratsionga kirdi. 1941 yil iyul oyidan boshlab kiyimlar ratsionga kirdi va siz ularni sotib olish uchun kuponlarni tejashingiz kerak edi. 1942 yil iyul oyidan boshlab shirinliklar ratsionga kirdi.

1942 yildan quritilgan (chang) tuxum AQShdan keldi. Shu bilan birga, odamlarni "g’alaba qozonish uchun qazish" rag’batlantirildi va ekiladigan erlar miqdori 1939 yildagi 12 million akrdan 1945 yilda 18 million akrga ko’tarildi.

1940 yil 7 sentyabrda nemislar Londonni bombardimon qila boshladilar va 1941 yil 1 yanvarga kelib 13 000 dan ortiq londonliklar halok bo’ldi. "Blits" paytida kuchli bombalangan boshqa shaharlarga Birmingem, Koventri, Bristol, Portsmut va Plimut kiradi.

1941 yil o’rtalarida Gitler Rossiyaga bostirib kirganidan keyin nemis bombardimonlari kamaydi. O’shandan beri Germaniya qurolli kuchlarining ko’pchiligi sharqda to’plangan. Biroq, 1944 yil iyun oyida nemislar "maxfiy qurol" ni ishga tushirishdi. Bu VI uchuvchi bomba deb ataladigan bir turdagi raketa edi. (Britaniya jamoatchiligi ularni "doodlebuglar" deb atashgan). 1944 yil sentyabrdan V2 raketalari uchirildi. jami 1115 V2s Angliyaga va ularning yarmiga yaqini Londonga tegdi. Oxirgi V2 1945-yil 27-martda ishga tushirilgan. Dastlab hukumat portlashlarga gaz quvurlarining portlashi sabab bo’lganini da’vo qilgan (bu hech kimni aldamagan!). Ular 1944 yilning noyabrigacha haqiqatni tan olishmadi. Gitler o’zining yangi qurollarini qasos quroli deb atadi, ammo nemis bombardimonlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Bu Britaniya ruhiyatiga putur etkaza olmadi va sanoat ishlab chiqarishiga jiddiy ta’sir ko’rsata olmadi.

1.2. Buyuk Britaniya iqtisodiyoti va ijtimoiy siyosati

[1] David Brown, Palmerston & the Politics of Foreign Policy 1846–55 (2002).

[2] Paul Hayes, Modern British Foreign Policy: The Twentieth Century: 1880–1939 (1978) p 1

[3] Nancy W. Ellenberger, "Salisbury" in David Loades, ed. Reader's Guide to British History (2003) 2:1154

[4] David McLean, "Finance and "Informal Empire" before the First World War," Economic History Review (1976) 29#2 pp 291–305 in